Фотоны түсірген Ерлан Омар
Сонау қазақ үшін әлі де жұмбақ, әлі де құпия, ғажайып шығыс әлемін Әбекеңнің біраз жылдардан бері зерттеп, зерделеп жүргенін білетінмін. Осы жолы алдына үлкен мақсат қойып отырғанын ішімнен пайымдадым. Содан кейін де ұлағатты ұстазыммен талай рет жолым түйісті.
Ойлап отырсам, сонау 1982 жылдың қоңыр күзінен басталған Әбекеңнің ғылым мен білімдегі, қазақ руханиятындағы ұзақ та ұланғайыр сапары бірде-бір рет саябыр таппай үнемі жалғасумен болды. Осынау ғылым мен білім сапарында Әбекең қанша рет биік белестерге көтерілді, қанша рет биік шыңдарға шықты. Бүкіл ғұмыры бел жазбай еңбектенумен, ғылымға берілумен өтті. Азаматтық ойларын бүкпесіз айтып, қаймықпай жазатын қасиетінен де Әбекеңнің сергек мінезі, терең біліммен келген рухани ұстанымдары да көрініп тұратын. Әрдайым туған елінің рухани кеңістігінің ылғи алғы шебінде, жел өтінде жүріп тәуелсіз мемлекетіміздің аяғынан тұрып, қабырғасының бекуіне өлшеусіз үлес қосты. Ұлтымыздың әлемдік додада терезесі тең, еңсесі биік ел болуына баға жетпес олжа салды.
Енді кішкене шегініс жасасақ, Әбекеңнің шын мәніндегі ғылым мен білімге сапары осыдан жарты ғасыр бұрын Мәскеу қаласындағы Шығыстану институтының аспирантурасында басталыпты. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап жас дарын шығыстану ілімінің терең қатпарларын игере бастайды. Институттағы араб тілі мен әдебиетінің корифейлері, профессорлар Ю.Н.Завадовский мен Г.Ш.Шарбатовтардан дәріс алады. Профессор Завадовскийдің ғылыми жетекшілігімен Марокко әдебиеті тарихына қатысты Кеңес Одағында бұрын-соңды зерттелмеген тың тақырыпқа түрен салады.
1975-1976 жылдары осынау ғылыми ізденістер жас ғалымды Марокко мемлекетіне сапар шектіреді. Рабат қаласындағы V Мұхаммед атындағы университетте араб тілі мен әдебиетін тереңдей зерттеумен қатар профессор Мұхаммед әл-Фасидің жетекшілігімен Марокко ауыз әдебиеті тарихынан диссертация жазады. 1976 жылы Мәскеуге оралып ғылыми зерттеуін үлкен табыспен қорғайды. Араб әдебиетінің қақпасын осылай имене ашқан жас шәкірт, дарынды ізденуші араға жылдар салып арабтану, шығыстану ғылымының әлемдік деңгейдегі биіктерін бағындырды.
Бүгінде Әбекеңе Марокко елінің ғылымы қарыздар. Отарлаушылардың Мароккода әдебиет жоқ дейтін тұжырымын тас-талқан етіп, М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті, Мәскеу халықаралық қатынас және М.Горький атындағы Бүкілодақтық әдебиет институты ғалымдарының біріккен Ғылыми Кеңесінде қазақ ғалымы Әбсаттар Дербісәлі Марокко әдебиетін әлем әдебиеті контексінде қарастыратын докторлық диссертациясын қорғайды. Сол тұста бұл ғылыми іргелі жаңалық Әбекеңді әлемдік әдебиеттану ғылымының төрінен бірақ шығарды. Сөйтіп, қазақ ғылымына шығыстану және арабтану сияқты іргелі ғылым салаларының біржолата арна салуына, жаңа белеске көтерілуіне профессор Ә.Дербісәлі жол ашты.
Шығыстанушы ғалым Қазақ ұлттық университетінде өзі негізін қалаған, тұңғыш деканы болған шығыстану факультетінде келе-келе парсы, урду, қытай, жапон бөлімдерін ашып, соңынан иран-түрік, қытай-жапон тілдері мен әдебиеті кафедраларын ұйымдастырды. Осынау сирек ғылым салаларының арнайы дайындықтан өткен, біліктілігі жоғары мамандарын өзі іздеп жүріп, жинады. ҚазҰУ-дың деканы, кафедра меңгерушісі, сонан соң жеті жылға жуық университеттің халықаралық қатынастар жөніндегі проректоры қызметінде жүріп шығыстану, халықаралық қатынастар факультетін әлемдік деңгейге көтерді. Осы арқылы қара шаңырақтың абыройы өсті, беделі көтерілді. Бүгінде әлемдік рейтингте ең ілгері екі жүз университеттің қатарына кірген ҚазҰУ-дың тәуелсіздік таңы шапағында дүниедегі екінші ұстаз, ұлы ойшыл, ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің есімін иеленуі де Әбекеңнің еңбегінің тікелей жемісі. Осыны бүгінде біреу біледі, біреу білмейді.
Әрине, Әбекеңнің ең басты олжасы шығыстану бағытындағы еңбектері, ғылыми монографиялары. Қазақ ұлтының әлем өркениетіне қосқан үлесін айғақтайтын әйгілі бабаларымыз Әл-Фараби, Жауһари, Қадырғали Жалайыри, Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати тәрізді ғұламаларымыздың жарыққа шығуы, туған елге оралуы да Әбекеңнің ерен еңбегінің арқасы. Профессор Әбсаттар Дербісәлі X-XVIII ғасырларда ғұмыр кешкен, соңына баға жетпес құнды мұра қалдырған жалпы саны елуге жуық ғұлама ойшылдарымызды тауып, осынау тұлғаларымыздың еңбектерін ғылыми айналымға енгізді.
Қаншама шәкірттеріне бұлақ көзін тауып, зерттетіп, «ұлы көмбенің құнарына» салды. Солардың бір парасы қазіргі күні елге танымал шығыстанушылар, арабтанушылар, исламтанушылар. Ғылымның игілігі үшін Әбекең салған жол, іргесін көтерген мектеп мешіттің мұнараларындай алыстан көз тартады.
Әбекеңнің қос шынарымыз, ұлтымыздың ұлы перзенттері Әбу Насыр әл-Фараби мен Мұхаммед Хайдар Дулатидің мұрасын зерттеудегі жанкешті еңбегін бөле жара айтар едім. Әл-Фарабиді алғашқы зерттеушілердің бірі де бірегейі профессор Әбсаттар Дербісәлі. Мәскеу шығыстану институтының аспирантурасында оқып жүрген кезінде-ақ Әл-Фараби жайлы орта ғасырларда жазылған тарихи жазба жәдігерліктерді іздеп тауып, аударды. Ғұламадан бір, екі ғасыр кейін өмір сүрген, Фараби жайлы құнды деректер қалдырған Ибн Саид әл-Кифти, Ибн Халликан, Ибн Әби Усайбиға секілді араб шежірешілерінің еңбектерін ана тілімізде сөйлетті.
1980 жылы «Әл-Фарабидің эстетикасы» атты тұңғыш зерттеу еңбегін жариялап, екі жылдан соң «Шыңырау бұлақтар (1982) атты толымды, құнарлы кітабын қазақ оқырманына ұсынды. Әдеби зерттеулер, толғаныстар, эсселерден жинақталған бұл туынды Әбекеңді ғалым, қаламгер ретінде жаңа қырынан танытты. Автордың бұл дүниесі қазақ-араб әдеби байланыстарын, ежелгі әдебиетіміз жайлы тың деректерді байыппен зерделеген сирек еңбек ретінде биік бағаланды. Осыдан кейін тынымсыз ізденген ғалымның іргелі-іргелі зерттеулері бірінен соң бірі оқырман қолына тиді. Шығыстану және филология факультеттерінің студенттеріне арнап «Араб әдебиеті» атты ана тілімізде тұңғыш оқулық жазды. Мұнда араб халқының сан ғасырлық әдеби мұрасының классикалық дәуірлері талдау арнасына түседі. Ал «Араб тілді Марокко әдебиеті» атты орыс тіліндегі монографиясын «Ғылым» баспасынан жарыққа шығарды.
Ал енді ғалымның Қожа Ахмет Йасауи кесенесі мен ондағы құлпытастардағы араб тіліндегі жазулардың сырын ашуы, Мұхаммед Хайдар Дулати мұрасын іздеп Қашқарияға (1994), Пәкістанға (1995), Үндістанға (1998) сапар шегіп, Кашмир өлкесінен ұлы ғалымның зиратын тауып, құлпытасының эпитафиясының мазмұнын анықтауы бөлек әңгіме.
Ғалым мұнымен шектелген жоқ. Артынша «Қожа Ахмет Йасауи және Түркістан мәдениеті» атты сүбелі кітап жазды. «Мың бір түн елінде», «Ежелгі араб жерінде» деп аталатын жинақтарын ұсынды. Бұл кітаптарында ғалым өз көзімен көрген, ой елегінен өткізген, тарих, өркениет көшінің бүгінгі биігінен бағамдаған толғамдары топтастырылған. Қазіргі Марокко, Ирак, Иемен, Тунис, Ливия, Сирия секілді ежелгі елдердің тыныс-тіршілігі, кешегісі мен бүгіні, әдебиеті мен мәдениеті автор баяндаулары арқылы сыр шертеді.
Оның «Қазақ даласының жұлдыздары» (1995) атты көлемді тарихи-философиялық зерттеуінде қазақ даласындағы бүгінде құм басқан, ұмыт бола бастаған ежелгі қалаларымызда ғұмыр кешкен, еңбек жазған елуден астам ойшылдардың мұрасы сөз болады. Олардың ішінде: Отырар мен Түркістан, Тараз, Сайрам, Сыр бойынан шыққан, бүгінде енді-енді еңбектері еліне қайта орала бастаған Әбу Ибрагим Исхақ әл-Фараби, Исмайыл әл-Жауһари әл-Фараби, Бурһан ад-дин Ахмад әл-Фараби, Әбу-л-Қасым әл-Фараби, Маула Мұхаммад әл-Фараби, Ахмад әл-Исфиджаби, Жамал ад-Дин Саид Түркістани, Мұхаммад Баки Қарнақи, Хусам ад-Дин ас-Сығнақи сынды ғұламалардың өмірбаянымен, діни танымдық тұрғыдағы аса құнды кітаптарымен қауышамыз. Бұлардың сыртында аттары аталмай қалған ойшылдар, ғалымдар қаншама. Жалпы, Әбекең қазақ даласынан шыққан 200-ден астам ғұламалардың есімін елге қайтарды. Оның ішінде Отырардан шыққан он Фараби, үш Сайрами, жеті Түркістани, бес Женди, екі Баршынкенти, екі Сығнақи, екі Баласағұни, алты Тарази және өз есімдерін ру, тайпаларымен атаған үш Кердери, Қыпшақи, Дулати, Жалайыри, Наймани, Қоңыратли, Қазақилердің өмірі мен шығармашылығы зерделенген.
Профессор Әбсаттар ағамыздың жүрек түкпірінен айрықша тебіреніп, тереңіне бойлап, көз майын тауысып ұзақ жылдар зерттеген тақырыбы – Мұхаммед Хайдар Дулати мұрасы екенін айттық. Бұл бағытта ғалым бар қажырын сарқып өндіріп еңбек етті.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати әлем руханиятының тарихында құндылығы өте жоғары «Тарих-и-Рашиди» атты еңбек қалдырған ірі шығармашылық тұлға. Нақты деректер мен нақты тарихи тұлғалар тағдырынан жазылған бұл туынды әлем тарихының алтын қорына қосылған дүние.
Алдында Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмуд Қашқари шығармашылығы туралы жаңаша толғап, қалам тербеп жүрген профессор Әбсаттар Дербісәлі 90-жылдардың басында Дулатидің мұраларын әлемдік ғылыми орталықтар мен сирек қолжазбалар қорынан іздеп тауып, тереңдеп зерттеуді қолға алды. Ең алдымен дүние жүзі ғалымдарының Дулатиге қатысты жарияланған еңбектерін жүйелеп, бір ізге түсірді. Тұңғыш рет Дулатидің өмірбаяндық-библиографиялық анықтамалығын ғылыми тұтас, толыққанды дүние ретінде жеке кітап етіп жариялады. Дулатидің өмірі мен шығармашылығын түгелдей қамтып, аса құнды тарихи мұра санатында сандаған дерек көздерін алға тарта отырып, оның («Тарих-и-Рашидидің») ағылшын, француз, орыс, ұйғыр, өзбек, қазақ тілдеріндегі аудармаларының маңызы туралы өзіндік тың ой-толғамдарын батыл ұсынады.
Дулати еңбектерін зерттеуге арналған бірнеше ғасыр көлеміндегі жарық көрген шетел басылымдарын да назардан тыс қалдырмайды. Олардың қай мемлекетте, қанша рет қайта көшірілгені туралы ғылыми мәліметтерді де дерек көздерін тауып баяндайды.
Профессор Әбсаттар Дербісәлі тұңғыш рет ана тілімізде жарық көрген Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» еңбегіне өзінің ұзақ жылдар жүргізген ғылыми зерттеулеріне сүйеніп, терең талдауға құрылған алғысөз жазып, осынау бүкіл әлем тарихшы ғалымдары мойындаған әдеби-мемуарлық туындының адамзат өркениеті кеңістігіндегі алатын тарихи орнына баға берді.
Осынау әлем назарын өзіне аударған еңбегімен бірге Дулати «Жаһан наме» атты әйгілі шығыстық үлгідегі, ең бастысы, түріктік дүниетаным биігінен ой толғайтын, даналық сөз айтатын классикалық поэтикалық шығармасын дүниеге алып келді. Адам тағдырының қас-қағым сәттік өткіншілігі мен жалған тіршіліктің мәніне терең бойлайтын ақын поэтикалық метафора, айшықты ой, даналық толғамдар арқылы және басқа да дастан жанрына сыйымды, қиял-ғажайып оқиғаларға құрылатын құнарлы көркемдік әдіс-тәсілдерге иек арта отырып, поэзиялық жаратылысы бөлек тағылымдық-тәрбиелік маңызы тереңге тартатын көпқырлы туынды келтірді. Дастанның тарихи мәні де, тарихи тағылымы да осында.
Бұл дастанды тұңғыш рет қазақ тіліне ежелгі түрік (шағатай) тілінен Берлин нұсқасы бойынша жолма-жол аудармасын және оны Қашғар нұсқасымен салыстыра ғылыми транскрипциясын жасаған, алғы сөзін жазып, сөздігін құрастырған, түсінік, ескерту, аннотация және шығармашылық тарихын қоса әзірлеген профессор Әбсаттар Дербісәлі. Ол өзінің Шыңжаң өлкесіне жасаған іссапарында ұлы бабамыздың он сегіз жыл ғұмыры өткен Қашғар, Опал, Хисар, Жаркент сынды тарихи қалаларды аралап, осындағы тарихи орындардағы баба ізімен жүріп отырып, көптеген құнды мәліметтер жинайды.
Нәтижесінде, 1981 жылы Қашғар қаласынан табылған дастанның қолжазба нұсқасын сондағы қазақ ғалымы Ахметбек Кіршібаевтан елге алып қайтады. Ғалым бұл қолжазбаның толық ғылыми сипаттамасын жасады. Яғни қолжазба Патлық Қотан қағазына настағалиқ жазу үлгісімен екі бағана етіп көшірілген. Қолжазбаның форматы 16х10,5 см, ал жалпы көлемі 56 парақ. Жалпы нобайы 112 бет. Әрбір беті 13 жолдан тұрады. Бәйіттер қара сиямен, тарау тақырыптары қызыл сиямен көшірілген.
Осының барлығын ой елегінен өткізген ғалым «Жаһан наме» дастанын Дулати Бадахшандағы Қала-и Зафарды қоршауға алған 1529-1530 жылдары жазғанын тарихи деректермен дәлелдейді. Сонымен бірге дастанды жалғастыруды ақын Қашғарға қайтып оралған соң, яғни 1532 жылға дейін созғанын атап көрсетеді. Қиссаның соңғы нүктесін Мұхаммед Хайдар Дулатидің һижраның 939 жылының раджаб айында, яғни бізше 1530 жылдың наурыз айында қойғанын дәлелдейді. Бұл тұс әйгілі қолбасшы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің үлкен әскермен Қашмирде болған кезеңімен сәйкес келеді. Осынау дастанның қазақ руханиятына қайта оралуы Әбекеңнің шығармашылығында ғана емес, қазақ ғылымындағы құбылыс болды.
Енді Әбекеңнің қайраткерлігі, мемлекет ісіндегі еңбегін бір ауыз сөзбен түйіндеп өтейік. Ол 2000 жылы Қазақстан мұсылмандарының ІІІ Құрылтайында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти, ал 2000 жылы тамызда Босния мен Герцеговинаның астанасы Сараевода және 2002 жылы сәуірде Кипрде өткен Еуразия Ислам Шурасының IV-V халықаралық конференцияларында осы ұйым төрағасының бірінші орынбасары болып екі рет сайланды.
Қазақстандағы дін істерінің басшылығына шығыстанушы ғалым Әбсаттар Дербісәлінің келуі еліміз үшін үлкен игілік болды. Мемлекетіміздегі қастерлі асыл дініміз өркениет жолына түсті. Мүфтият құрылымында түбегейлі өзгерістер өріс алды. Оқымыстылар, зиялылар басқарса діннің марқаятынын, көркейетінін көрдік. Жоғары деңгейдегі білімді де, білікті діни кадрлар даярлауға баса көңіл бөлінді. Бас мүфти Нұр-Мүбарак Египет Ислам мәдениеті университетін, имамдардың білімін жетілдіретін республикалық Ислам институтын ашты.
Ислам тарихын, оның терең тамырларын адамзаттық өркениет, сан ғасырлық ілім ретінде ұзақ жылдардан бері зерттеп, зерделеп жүрген Әбекең бұл мемлекеттік биік қызметінде де ақыл, парасат биігінен табылды. Дін ісіндегі мемлекеттік саясатты, ұлттық ұстанымды үлкен білгірлікпен, сабырлы да салиқалы тұлғасымен ғұламалық биіктен көрініп, он екі жыл бойы Дінбасы аталатын абыройына шаң-тозаң жұқтырмады. Бас мүфти Әбсаттар қажының тұсында Республика бойынша жүздеген мешіт ашылып, ислам дінінің нұры шашырады.
Рамазан айларында Әбекең қолына қаламын алып ұлттық газетіміз «Егемен Қазақстанның» бетінде ғибраты бөлек, тағылымды да, танымдық мазмұны өте терең мақалаларын жыл сайын жариялап отыратын.
Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы салған жолменен халықтық тілде асыл дініміздің жүріп өткен кезеңдерін, Хақ елшісі Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) өмір, тағдырын, қасиетті сахабалардың әлем жүзіне ислам дінін тарату мақсатындағы ерлік істерін, ғұламалардың қолымен жазылған киелі кітаптардың тарихын төгілте баяндаған дүниелерін қалың қазақ оқырманы іздеп жүріп оқитын. Бір мақаласында Бас мүфти, Шейх Әбсаттар қажы: «Хақ елшісі (с.ғ.с.) арқылы келген ислам діні VII ғасырдың екінші жартысында Араб түбегі шеңберінен шығып, Африка мен Азия континентіне тарала бастады. Тіпті VIII ғасырдың алғашқы ширегінде Тұран даласында да Хақ діннің керімсал желі есіп, бабаларымыз да ислам дінімен қауышуға мүмкіндік алды. Ат үстіндегі майданда ешкімге дес бермейтін дала тарландары ислам дінін қылыштың жүзімен емес, Хаққа деген жақын бітім-болмысымен шынайы түрде қабылдады. Себебі түркінің тұла бойында ғылым, білім, имандылық, адамгершілік пен гуманизм, әділдікке деген құштарлықтың қаны тасып жатушы еді. Ия, біздің дүртекті дана бабаларымыз жаңа дінді қабылдап қана қоймай, оны байытуға үлкен үлес қосты», - деп толғанады. Ислам діні туралы халықтың жүрегіне бұдан артық жақындатып қалайша жаза аласың!
Әбекең тек жазуда ғана емес, сөйлегенде де шешен болатын. Мәуліт күндері Республика сарайында Алматының зиялыларын жинап, залда отырған мыңдаған адамның алдына шығып, сахна төрінен сөз бастағанына өзім талай рет куә болдым. Келген халық Дінбасы, Бас Мүфти Әбсаттар қажының сөзін ұйып тыңдайтын. Әбекеңнің әңгімесінде магия болатын. Рухани күш болатын. Мұсылмандық адал, таза тіршілікке насихаттайтын, ислам тек қана намаз оқып, ораза тұту ғана емес, оның ауқымы өте кең екенін түсіндіретін.
Ғылымға қайта оралып тағы да бірнеше жыл Білім және ғылым министрлігінің Шығыстану ғылыми-зерттеу институтына басшылық жасады. Мемлекеттік «Мәдени мұра» жобасының аясында шығыстану саласындағы бірнеше іргелі ғылыми жобаны жүзеге асырды. Қаншама ақтаңдақтардың орнын толтырды. Өзі де институт ұжымымен бірге үлгі көрсетіп, өнімді еңбек етті. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының мүшелігіне сайланды.
Қорыта айтқанда, туған топырағы мен ата тегінен қасиет дарып, құт қонған, сұлу да сырбаз мінездің иесі, жүрген жерін жарық етіп күллі қазақтың жүрегіне жол тапқан ғұлама ғалым Әбсаттар Дербісәліні қалың елі ешқашан ұмытпайды. Өзі жарты ғасырға жуық көз майын тауысып жүріп іздеп тапқан, жазған, жарты әлемді аралап жүріп тарих парақтарынан ажыратып, аршып алған ұлы бабаларының есімін ұлтына қайтарып тағылымды ғұмыр кешкен абыз жанның жылдар өткен сайын қадірі арта түсетініне сенім кәміл.
Арқалы кісіні көптің буы көтереді деген сөз бар. Несін айтасыз, көзі тірісінде Әбекең бірде Зұлпықардай жарқылдап, ұйқыдағы сананы оятып, бірде сүңгі болып тарих қатпарларында шаң қапқан ақиқаттарды жарыққа шығарды. Бірде мәуелі ағаш болып, басы жерге тигенше иіліп, қазаққа жасаған қайырымды істерімен еліне, ұлтына алғаусыз қызмет атқарды. Ғалымдығына, ғылымдағы табыстарына бірде-бір рет масаттанған жоқ.
Осыдан бір жыл бұрын ғұлама ғалым, халықтың тілегінде идеал тұлғаға айналған Әбсаттар Дербісәлі мезгілсіз өмірден озғанда сілтідей тынған елі үнсіз жылады. Жоқтады. Жыламай қайтеді. Ғалымның әлі де жазары, берері көп еді. Араб, шағатай, парсы, көне түрік тіліндегі аса құнды, сирек кітаптары жинақталған құтты кітапханасы, жазу үстеліндегі әлі сиясы кеппеген қасиетті қаламы да жетімсірегендей. Ендігі үміт шырағы ұстаздың алдын көрген, асатаяғын ұстаған жүздеген шәкірттері, шәкірттері...
Қансейіт Әбдезұлы,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры,
филология ғылымдарының докторы, Халықаралық Айтматов академиясының академигі