Азаматтардың маңызды мемлекеттік мәселелер және өз құқықтары мен мүдделеріне қатысты шешім қабылдауға тікелей қатысуының тиімді тәсілдерінің бірі – референдум өткізу болып табылады. Сондай-ақ референдум – демократиялық және құқықтық мемлекеттегі негізгі заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізудің бірден-бір заңды әдісі.
Елімізде бұған дейін жалпыхалықтық референдумның 1995 жылы өткенін, ал Конституцияға 4 рет өзгерістер мен толықтырулар енгізу Парламент арқылы жүзеге асқандығын есепке алатын болсақ, кезекті республикалық референдум өткізудің қазіргі таңдағы маңыздылығына, оның бірқатар оң тұсына тоқталғанымыз дұрыс.
Біріншіден, бұл саяси реформалар негізінде құрылуға тиіс Жаңа Қазақстанда мемлекеттік маңызды мәселелердің қоғамдық талқыдан өтіп, барынша халықтың қолдауына ие болуы жағдайында ғана шешім табу қағидаты жатыр. Екіншіден, халықтың референдумға қатысуы, дауыс беруі – азаматтық қоғамның және азаматтардың саяси мәдениеті мен әлеуетін байқатады.
Әрине, еліміздегі соңғы референдумнан бері 27 жыл өткенін ескере отырып, азаматтардың өз еркін білдірудің бұл нысанының ұмыт бола бастағанын, ал кейінгі ұрпақтың референдум туралы түсінігі де жоқ екендігін мойындауымыз қажет. Сондықтан референдум өткізу қарсаңында бірінші кезекте жалпы референдум туралы, оның өткізілу тәртібі, әдісі, қағидаттары мен нысаны туралы, екіншіден, референдумның нақты нысандары, яғни ұсынылған түзетулердің әрқайсысы бойынша көлемді түсіндіру жұмысын жүргізу билік органдары мен сарапшылар қоғамдастығы үшін басты міндет болуға тиіс.
Заң бойынша референдум өткізуге бір айдан кем емес, үш айдан артық емес уақыт беріледі, ақпараттық науқанды, түзетулер бойынша талқылаулар мен пікірталастарды қазірден бастау өте маңызды, сондай-ақ халыққа түсіндіру де қарапайым, баршаға түсінікті деңгейде жүргізілгені жөн. Жалпы, қазіргі уақытта азаматтардың басым бөлігі, оның ішінде жастар өзіне қажетті ақпаратты әлеуметтік желіден алады, яғни үгіт-насихат барысында осы жағын есепке алу маңызды. Тағы бір айта кететін жайт, 1995 жылы (1999 жылғы түзетулермен) жарияланған «Республикалық референдум туралы» Заңның да көнергенін, қоғамның қазіргі дамуына сәйкес келмейтіндігін ескермей болмайды. Бұл заңда әлеуметтік желілер туралы, оларды саяси науқанға пайдалану мәселесі айтылмаған.
Тағы бір өзекті мәселе – референдум өткізу барысындағы дауыс беру форматын ұйымдастыру. Конституциялық өзгертулердің барлығына келісім беру бір сұрақ арқылы ма, жоқ әлде сұрақтар мазмұнына қарай топтарға бөлініп беріле ме деген мәселе де бар. Өйткені қоғамдағы бір бапқа қатысты пікірталастың деңгейіне қарайтын болсақ, бір сұраққа қатысты келіспеушілік жалпы референдум нәтижесіне кері әсер етпей ме деген сұрақ туындайды. Қазір барлығы бір резонансты түзетуге назар аударуда, бірақ бұдан басқа өзгерістер өз кезегінде елдің саяси жүйесіндегі маңызды орын алады.
Сондықтан да конституциялық өзгерістер бойынша шешім қабылдайтын азаматтарға үлкен жауапкершілік жүктеледі. Президент Жолдауында Жаңа Қазақстанды бірге өркендету туралы айта келіп, Жаңа Қазақстан – бүгінгі буынның болашақ ұрпаққа аманаты екеніне тоқталды. Азаматтардың саяси және экономикалық басқарудың толыққанды қатысушысы болу мүмкіндігін ескере отырып, референдумға барлығымыз қатысып, өз таңдауымыз арқылы болашағымызға жарқын жол ашуымыз қажет.
Алмас АРЗЫҚҰЛОВ,
Президент жанындағы Қазақстан саяси зерттеулер институтының сарапшысы
