Инфографиканы жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Ел Президентінің «Жаңа Қазақстан: Жаңару мен жаңғыру жолы» атты Қазақстан халқына Жолдауында қойылған міндеттер мұқият, жедел, кәсіби әрі сауатты көзқарасты талап ететінін атап өткен жөн. Бастамаларды іске асырудың құқықтық және демократиялық мемлекетті одан әрі дамыту үшін базалық негізге айналғаны маңызды. Расымен де саяси жүйені, әкімшілік-аумақтық құрылымды өзгерту, жаңа экономиканы қалыптастыру, «еститін» мемлекет құру және тағы басқалар бойынша көп қырлы әрі нақты бағдарлама ұсынылды.
Биыл 4 мамырда Конституциялық Кеңес Ата Заңға түзетулер енгізу жобасы бойынша түзетулердің барлық тармағына қатысты оң қорытынды берді. Ұсынылған қорытындыда ішкі қайшылықтар мен проблемаларды шұғыл шешу, халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жағдай жасау көрсетілді. Ең бастысы, конституциялық реформаның бірінші тармағы суперпрезиденттік басқару моделінен кету туралы ереже болды.
Конституциялық реформа қоғам мүддесі үшін жүргізіледі. Президенттің бұрын конституциялық және заңнамалық тұрғыдан белгіленген мемлекетті басқарудағы абсолютті үстемдігінен өз еркімен бас тарту фактісінің өзі қазіргі Мемлекет басшысына құрмет пен сенім тудырады. Қ.Тоқаев мемлекеттік органдарды саясиландырмау мәселесіне ерекше назар аударып, Президенттің өз өкілеттігі кезеңінде партияға мүшелігін тоқтату міндетін, Орталық сайлау комиссиясының, Есеп комитетінің және Конституциялық кеңестің төрағалары мен мүшелерінің партиядан міндетті түрде шығуы туралы ережені заңнамалық түрде ресімдеуді ұсынды.
Осы сындарлы ойды жалғастыра отырып, мына мәселеге тоқталғым келеді. Қазақстандағы Парламенттің қос палаталы құрылымы таяу болашаққа қалатынына байланысты Президенттің Парламент депутаттарының, соның ішінде Сенаттың санын қысқарту туралы ұсынысы өте орынды. Өйткені қазір тек сенаторлар (47) Премьер-Министрмен және оның орынбасарларымен бірге министрлерден екі есе көп.
Бұдан әрі азаматтарға Конституциялық сотқа жүгінуге тікелей құқық беру оң болып саналды. Ол азаматтардың құқықтарын қорғауға конституциялық кепілдіктің негізі болады. Ел азаматтарына осындай құқық беру халықаралық тәжірибеде де кездеседі әрі халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Оған мысал, Венеция комиссиясының Конституциялық сот төрелігіне жеке қолжетімділігі туралы есебінде азаматтардың конституциялық шағымының Конституциялық сотқа жалпы юрисдикция соттарының алдын ала сұрауларымен үйлесуі адам құқықтарын қорғау тұрғысынан ең толық әрі тиімді саналады. Халықаралық құқық қорғау құрылымдары мен көптеген мемлекет азаматтардың конституциялық шағымдарын (Түркия, Мажарстан, Украина, Литва және т.б. елдер) енгізуге басымдық береді.
Сонымен бірге Мемлекет басшысы Конституция мәтініне жер мен оның жер қойнауын халықтың меншігіне беруді көздейтін түзету енгізу туралы ұсынысқа бастамашы болды. Бұл ұсыныс – Тәуелсіз Қазақстанның жаңа дәуірінің пайда болуының айғағы. Себебі Конституциялық кеңестің қорытындысында: «Конституциялық құндылықтардың көпшілігі бүкіл конституциялық кеңістіктің одан әрі демократиялық эволюциясын тұрақтандыру үшін алғышарттар жасайды» деп атап өтілді.
Түзетулердің азаматтар үшін қосымша конституциялық кепілдіктерін бекітуге, сондай-ақ олардың құқықтарын қорғау институтын күшейтуге бағытталғанын ескере отырып, Мемлекет басшысының Конституцияға түзетулер енгізу бойынша Қазақстанда референдум өткізу туралы бастамасы қолдау тапты. Республикалық референдумда дауыс беру арқылы елдің Негізгі Заңына өзгерістер енгізудің демократиялық әдісі неғұрлым тиімді болады.
Әсел ҚАЗБАЕВА,
Әділет министрлігінің «Қазақстан Республикасының Заңнама және құқықтық ақпарат институты» РМК директорының орынбасары,
заң ғылымдарының кандидаты
