Осыдан тоғыз жыл бұрын 92 жасқа қараған шағында келместің кемесіне мініп, мәңгілік мекеніне аттанған әкемнің өмірі оңай болмағаны айтуға ғана оңай. Балалық шағы халқымыздың ғасырлық қасіреті – 1932 жылғы ашаршылық зұлматына тұспа-тұс келгендіктен тағдырдың кермек дәмін ерте татты. Он жасқа жетпей анадан айырылу оңай деймісіз? Сақ бабамыз иелері тастап кетіп, қараусыз қалған «тоқал» үйлердің төбесін ашып, жабылғы орнына жұмсалған сабанды топырақтан аршып алып, күні бойы ары бір, бері бір сапырып, бір уыс бидай жинап келіп тұңғышына тапсырады. Әкем оны қуырып, талқан қылып, екі бауырын асыраған ғой.
Әупірімдеп жүріп ашаршылықтан әрең аман қалып, енді ес жия бастағанда Екінші дүниежүзілік соғыс басталды. Ел басына күн туған тұста әкеміз – кәмелеттік жасқа жаңа толған бозбала. 1941 жылы 19 жасында әскер қатарына алынады да, бір жыл дайындықтан кейін сол кездегі Сталинград шаһары маңында кескілескен ұрысқа кіреді. Содан төрт жыл соғыс тозағының алдыңғы шебінен табылып, өмір мен өлім арпалысының қиямет-қайымында қарылады. Екі рет ажал тажалынан аман қалады.
Прага қаласын азат ету шайқасындағы ерлігі – өз алдына жеке дастан. Кеңес әскері шаһарға салтанатты шеру жасап кіреді ғой азат етушілер кейпіне еніп. Қала халқы құшақ жая қарсы алады деп шатасқан ғой. Еуропа қалаларының көшесі тар, екі жағы сап түзеген ғимараттар емес пе? Соған бекініп алған неміс басқыншылары оқ жаудырып қарсы алады. Әкеміз онда артиллериялық атқыштар тобының командирі. Машина сүйреп бара жатқан зеңбіректі жалма-жан шешіп алып, табанын бекітуге уақыт жоқтықтан тәуекелге барып, қарсыластарына қарсы оқ атып үлгереді. Соның өзі тым-тырақай қашып жатқан әскерге ес болып, жан сақтау үшін шайқас басталады. «Үй паналап жаумен атысып жатқанбыз. Бір кезде батарея командирінің маған дауыстап айқайлаған: «Жолдас Сахов, шинеліңді шешші» деген командасын орындасам, «Ай, қазақ, сенің құдайың қай құдай?» деп басын шайқайды. Сөйтсем, фашистің жүрек тұсымнан атқан оғы қолтығымды жанай өтіп, жау қолына түссе, коммунист екенін білсін деп жан қалтамыздан тастатпайтын партбилетімнің бұрышын тесе шинелімнің артқы жағын опырып шығып кеткен ғой. Командирім мені ет қызуымен білмей тұр, қазір құлайды деп ойлаған болуы керек», деп еске алып отыратын әкеміз сол бір сұрапыл күндер туралы әңгіме өрбіткенде. Осы ерлігі үшін полк командирі шайқас аяқталғаннан кейін сап түзеген жауынгерлер алдына шығарып, «Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынамын» деп ерлігін атап өткен екен. Оны әкемізден емес, Ұлы Жеңістің 60 жылдығына орай балалары ұйымдастырған тойға шақырылған майдандас достары аузынан естігенімізде, одан бейхабар екенімізге таңданысымызды жасыра алмағанбыз. Мәскеуден мән-жайын сұратқанымызда, ол атаққа ұсынылғаны рас, алайда КСРО жоғары әскер комиссиясы «Қызыл Жұлдыз» орденіне алмастырған деген бір жапырақ жауап алып, қазақ болғандықтан ол атақты қимаған ғой деп қойғанбыз.
Сол соғыста жарты Еуропаны фашизм лаңынан тазартып, қақаған аяз, аптап ыстықта айлап-жылдап, арып-ашып жер шалғанын, жол үстінде сап түзеп бара жатып, екі қапталдағы жауынгерден басқасы ұйықтап демалатынын, түнде зеңбірек сүйреткен машиналар жау көзіне түспеу үшін шам жақпай жүретіндіктен, дөңгелек жапқышының үстіне отырып алып, жүргізушіге ауызы талғанына қарамастан айқайлап жол нұсқайтын кездерін айтпағанда, өмір мен өлім айқасында шыбын жаны шырқырап, ажалмен бетпе-бет келген тұстары қаншама. Әсіресе әкеміз Днепр өзенін кесіп өткен кездегі шайқасты жиі есіне алатын. Он шақты рет өзеннен әрі өту әрекеті жасалыныпты. Жау да тіресіп тұрып алған. Ротадан жалғыз өзі қалған кезі де болған. Жаңадан жасақталған жауынгерлермен қайта шабуыл жасағанда бір-бірімен қоштасып, араздасып аттанатынын әңгімелегенде, қос жанарына жас үйірілетін.
«Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі» деген рас. Әкеміздің төрт жыл жан алып, жан беріскен соғыстың өн бойында алдыңғы шептен табылғанына қарамастан, аман-есен елге оралуы құдай қаққаннан. Оған дәнекер – азан шақырып қойған аты деп ойлаймын. Өмірі ұзақ болсын деп есімін Өмірбай қойған Сақ атамыздың таза ниеті періштенің құлағына шалынған болуы керек. Омырауына тағып оралған жауынгерлік «Қызыл Жұлдыз», Қызыл Ту, бірінші, екінші және үшінші дәрежелі «Отан соғысы» ордендері мен «Ерен ерлігі үшін», «Берлинді босатқаны үшін», «Праганы азат еткені үшін», «Бірінші парадқа қатысқаны үшін» медальдары қазақ батырларының даңқына сай ерлікпен шайқасқанын көрсетеді.
Ұлы Жеңіске арналған алғашқы парадқа қатысу үшін Мәскеуге алдыртқанда жоғары партия мектебінде қысқа курста оқыған. Алғырлығы ұнаған болуы керек, ондағылар қызметке алып қаламыз дегенде, ауылда екі көзі төрт болып күтіп отырған әкесі мен бауырларын ойлап, соларға пана болу үшін елге қайтады. Маман тапшылығы қысып тұрған уақыт. Жерлестері қуана қарсы алып, жергілікті партия ұйымының төрағасы етіп сайлайды. Содан 50 жылға жуық туған жері – қазіргі Түркістан облысының Төлеби ауданындағы «Совет» колхозының өсіп-өркендеу жолында еңбек сіңіру бақыты бұйырады. Ұжымдық шаруашылық бригадирі, сүт фермасының меңгерушісі қызметтерін абыроймен атқарып, берісі аудан, арысы облыс жұртшылығының құрметіне бөленген. Қай қызметті атқарса да, адалдығы мен зор жауапкершілікпен қарауының арқасында үлкен табыстарға жетті. Бірнеше дүркін республикалық еңбек жарысының жеңімпазы атанды. Алматыда өткен тұңғыш Колхозшылар съезінің делегаты болды. «Ерен еңбегі үшін» медалімен, кейіннен Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Ол кезде мемлекеттік награда Мәскеуден, КСРО Жоғарғы Кеңесінің шешімімен берілетінін ескерсек, бұл марапаттардың бағасы еселене түседі. Еңбек ер атандырады деген қағиданы ұстанған әкеміз сол биікті бағындыра білді.
Бір болған оқиға есімнен кетпейді. Жұмысына ылғи атпен қатынайтын әкемді бір жолы өзі басшылық ететін сүт фермасының тракторшысы Темірхан көкем үйге жеткізіп салды. Қоярда-қоймай қарамағындағы жұмысшысын үйге алып кіріп, қонақ қылып күтуге кірісті. Үйдегі малға кешкі жем-суын беріп, жайғап болғаннан кейін асық ойнайтын баламыз. «Қол астыңыздағы тракторшыны да күтуіміз керек пе енді» деген сөз аузымыздан қалай шығып кеткенін білмей қалдық. Сонда әкемнің «ол – фермада тракторшы, ал үйге кірген соң қонақ» деп тыйып тастап, қонақты риза қылып аттандыруға жұмылдырғаны жадымнан кетпейді.
Қарапайым колхозшылар құрмет тұтқан әкемді аудан, облыс басшылары да айрықша сыйлайтынының талай куәсі болдық. Елімізге белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Асанбай Асқаров облысқа басшылық жасаған кезде ерен еңбегіне дән риза болған әкемді әр мереке сайын сый-сыяпатсыз қалдырмай, құрмет көрсететін. «Москвич» көлігін мінгізгенде түгел ауыл құттықтап, той жасағаны есімде. Сыйлық жасағаннан емес, тұла бойы жақсы қасиеттерге толы болғандықтан Асекеңді аузынан тастамай, сыйлап өтті. Бір немересінің есімін Асанбай деп қойғаны – соның айғағы.
Алдымен ауданымызға, кейіннен облысқа басшы болған кезінде де Терещенко Сергей Александрович әкемізбен талай дәмдес болып, өнегелі өмірімен ауыл-аймаққа үлгілі адам деп құрмет тұтқанына жұрт куә. Соғыс ардагері өзі босатқан Берлинге барып, сый-сыяпат көріп қайтсын деп Неміс Демократиялық Республикасына (ГДР) арнайы делегация құрамында жібергені үшін әкеміз алғысын жаудырып жүретін. Халық шаруашылығына сіңірген есепсіз еңбегі бағаланғаннан болар, әкемізді зейнет жасына жеткен кезде де басшылық қызметінен босатпады. Еліміз егемендігін алып, нарықтық экономика талабына сай реформа салдарынан колхоз, совхоздар ұжымдық шаруашылықтарға таратылғаннан кейін ғана зейнетке шықты. Бірақ зейнеткермін деп үйден шықпай, жатып алу – әкеміз үшін жат қылық еді. Өмірінің соңына дейін аттан түспеді.
«Әке көрген – оқ жонар» демекші, әкеміздің тәрбиесі туралы айтпай кету қиянат болар еді. Жеті ұл, алты қыз өсіріп, одан көзі тірісінде алпысқа тарта немере, оннан аса шөбере сүйіп, ата-аналық бақытқа бөленген әке-шешеміз ұрпақ тәрбиесінде ата-бабаларымыздың дәстүріне берік болды. Үлкеннің алдын кеспеу, кішіге ізет, үлкенге құрмет көрсету, кісіні алаламау, адам баласының ала жібін аттамау, ұрлық-зорлыққа жоламау, өтірік-өсектен аулақ болу, көпке адал қызмет ету өсиеттерін бойымызға сіңіріп өсірді. Жастайымыздан еңбекке баулыды. Жалқаулыққа жол бермей, еңбек емуді өмірлік бағдаршам етіп ұстау – отбасымыздың басты ұстанымы еді. Аллаға мың шүкір, одан жаман болған жоқпыз. Он үшіміз он үш үй түтетіп, маңдай тер, адал еңбегімізбен қатарымыздан қалмай, жаман сөзге ілікпей, тәрбиелі ұрпақ өсіріп, мәуелі баққа айналып келеміз.
Қайрат САҚ,
журналист, алаштанушы ғалым
