Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «ЕQ»
Коронавирус күнделікті өмірдегі көп дүниені өзгерткені мәлім. Ескі құндылықтарды қайта қарауға мәжбүр етті. Экономиканың барлық секторына, соның ішінде біршама тұрақты болып көрінген салаларға әсерін тигізді. Соның нәтижесінде соңғы екі жылда үлкен өзгерістер орын алды. Мұнай бағасы төмендеді. Жұмыссыздық рекордтық деңгейге жетті. Шағын және орта бизнес зардап шекті. Ал мемлекет қазынасы миллиардтаған салықтан айырылды.
Қазір ел экономикасы біртіндеп қалпына келе бастады. Іскерлік белсенділік дағдарысқа дейінгі деңгейге қайта оралды. Кәсіпорындар табыстылығын бұрынғы деңгейге дейінгі қалпына келтірді. Бірақ 2022 жыл Ресей мен Украина арасындағы қақтығысқа байланысты жаңа сын-қатер тудырды. Геосаяси шиеленістің ел экономикасына қаншалықты әсер ететіні әлі белгісіз болса да Қазақстан қаржы нарығындағы жоғары құбылмалылықтың салдарынан миллиардтаған доллар жоғалтып жатқанын қазірдің өзінде байқауға болады. Біз сөз еткелі тұрған сақтандыру секторы да денсаулық сақтау, қауіпсіздік және қорғаныс саласы сияқты алдағы бірнеше жылда эпидемиялық және сыртқы саяси айқынсыздық ықпалымен дамитыны анық. Осы орайда FinReview.info сарапшылары елімізде сақтандырудың қалай дамып жатқанын, оның келешегі мен тәуекелдері қандай екенін анықтау мақсатында арнайы зерттеу жүргізген екен. Енді соған назар аударалық.
Кез келген елдің экономикасы үшін сақтандыру кәсіпкерліктің, өндірістің, өнеркәсіптің, нарықтық қатынастардың дамуына ықпал ететін қаржылық тұрақтандырушы қызметін атқарады. Қазір ол халықтың мүддесін қаржылық қорғауға іс жүзінде кепілдік беретін бірден-бір құралға айналады. Сақтандыру саласы бір жағынан азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеу арқылы мемлекеттен қаржылық ауыртпалықты алып тастайды және шаруашылық жүргізуші субъектілердің жауапкершілігін арттырады. Екінші жағынан зардап шеккендерге өтемақы төлеу арқылы халықты жазатайым оқиғалардан қорғайды.
Әлем елдері бизнесті, халықты және экономиканы қаржылық шығындардан қорғау құралы ретінде сақтандыруды дамытуға ерекше көңіл бөлуде. Дамыған елдерде бұл саланың ішкі жалпы өнім құрылымындағы үлесі 5 пайыздан асады. Мысалы, Оңтүстік Кореяда аталған көрсеткіш 12 пайызға, Германияда 7 пайызға тең. 2021 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда сақтандыру секторының үлесі небәрі 3 пайызды құрады. 2020 жылғы көрсеткіш – 3,4 пайыз. Пандемияға дейін аталған көрсеткіш 2 пайыздан аз болған. Бұдан отандық сақтандыру компанияларының көрсетілетін қызметтердің тізімін кеңейтуге тырыспайтынын көруге болады. Әдеттегідей жаңа өнімдерді жасау белгілі бір факторлар әсерінен жүзеге асады. Мәселен, COVID-19 індеті себебінен қазақстандықтар белсенді түрде өз денсаулығы мен өмірін сақтандыруға ден қоя бастады.
FinReview.info дерегінше, ірі сақтандыру компаниялары банк конгломераттарына тиесілі. Сондықтан соңғы 15 жылдың ішінде сақтандыру нарығында, сондай-ақ банк нарығында ойыншылар санының қысқару үрдісі байқалды. 2007 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша сақтандыру саласында 40 компания жұмыс істесе, 2022 жылдың наурыз айының басында олардың саны 27 ұйымды құрады. Оның 9-ы – өмірді сақтандыру компаниясы.
– Сақтандыру компаниялары санының қысқаруы нарықтың күшеюіне әкелді. Атап айтқанда, саланың активтері үздіксіз өсе бастады және 2018 жылы алғаш рет 1 трлн теңгеден асып түсті. Ал 2022 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша олардың көлемі 1,9 трлн теңгеге жетті. Бірақ мұнда бір ерекшелік байқалады. Сақтандыру компаниялары өздеріне тиесілі банктердің құралдарына инвестиция құюда. Қазірдің өзінде екінші деңгейлі банктерде орналастырылған салымдар 152,7 млрд теңгеден асты. Бұл сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерінің 8,3 пайызын құрайды. Соған қарамастан, активтердің басым бөлігі қорлардың 62,7 пайызын құрайтын бағалы қағаздарда сақталған. Сондай-ақ қаржылық көрсеткіштердің жақсаруы капиталды ұлғайтуға байланысты айқындалады. Кейінгі бес жылда капитал көлемі екі есе өсіп, 759,7 млрд теңгені құрады, – дейді FinReview.info сарапшылары.
Сақтандыру компаниялары 2022 жылдың алғашқы екі айында клиенттермен 1,5 млн келісімшарт жасасқан. Бұл 2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 11,3 пайызға көп. Аталған өсімге негізінен халықтың өз денсаулығы мен өміріне қорқынышпен қарайтындығы себеп. Өйткені статистика көрсеткендей, жазатайым жағдайлардан сақтандыру бойынша жасалған шарттар саны 71,2 пайызға, ал аурудан сақтандыру бойынша келісімшарттар бірден 2,3 есе өскен. Нәтижесінде, сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша қабылданған сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 1,3 пайызға немесе 1,8 млрд теңгеге өсті. Бұл ақшалай мәнінде 138,6 млрд теңгеге тең.
«Міндетті сақтандыру бойынша жыл басынан бері 19,9 млрд теңге алынды. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 1,7 млрд теңгеге немесе 9,6 пайызға артық. Өсім негізінен қызметкерді еңбек (қызметтік) міндеттерін орындау кезінде жазатайым оқиғалардан сақтандыру есебінен қалыптасты. Яғни 1 млрд теңгеге немесе 17,6 пайызға өсім көрсетті. Ерікті жеке сақтандыру түсімі қаңтар-ақпанда 46,3 млрд теңгені құрады. Көрсеткіш бір жыл бұрынғы кезеңмен салыстырғанда 7,9 млрд теңгеге аз. Мұндай құлдырауға, ең алдымен, зейнетақы аннуитеті шарттары бойынша сақтандыру сыйлықақыларын жинаудың 79 пайызға немесе 15,5 млрд теңгеге төмендеуі себеп болды. Ерікті мүліктік сақтандыру бойынша осы жылдың басынан сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша қабылданған сыйлықақылар 72,3 млрд теңгені құрады. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 8 млрд теңгеге артық. Аталған үрдіс мүліктік зиянды өтеуге сақтандыру бойынша жиналған сыйлықақылардың 6,6 пайызға немесе 3 млрд теңгеге және азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру бойынша 2 есе ұлғаюымен байланысты», делінген FinReview.info хабарламасында.
Сыйлықақылар бойынша кірістердің өсуімен бірге сақтандыру төлемдері де айтарлықтай артты. 2022 жылғы екі айда сақтандыру төлемдерінің көлемі ақшалай мәнінде 21,5 млрд теңгені құрады. Бұл 2021 жылмен салыстырғанда 24,6 пайызға артық. Енді төлемдер тек лаңкестік әрекеттер салдарынан болған залалды сақтандыруды көздейтін шарттар бойынша ғана жүзеге асырылады.
Төлемдердің көбеюі және табыстылықтың бәсеңдеуі компаниялардың қаржылық тұрақтылығын сақтауға қауіп төндіретіні анық. Алайда сақтандыру секторы – өтімді активтердің әлі де өз міндеттемелерінен асып түсетін экономиканың санаулы секторларының бірі. Сонымен қатар өтімділігі жоғары активтер бір жылда 21,8 пайызға өсіп, 1,6 трлн теңгеге жетті. Сәйкесінше, төлем қабілеттілігінің нақты маржасы да 514,4 млн теңгеден 517,7 млн теңгеге өсті.
Елдің сақтандыру нарығы үшін негізгі нәтиже белсенділіктің дағдарыстан бұрынғы деңгейге дейін толық қалпына келуі болды. Бұл жалпы алғанда, Қазақстан экономикасының жағдайын бағалау үшін, әсіресе, сала үшін маңызды. Өйткені соңғы 17 жыл ішінде еліміз халықаралық қайта сақтандыру нарығының көрнекті қатысушысына айналды. Қазір Қазақстан валюталық түсім түсіретін қаржылық қызметтердің толыққанды экспорттаушысы болып саналады. Егер коронавирус пайда болғанға дейінгі, яғни 2019 жылға дейінгі кезеңде еліміз бейрезиденттерден түсетін қайта сақтандырудан шамамен 30 млрд теңге сақтандыру сыйлықақысын алса, 2021 жылы бұл көрсеткіш 50 пайыздан астам көрсеткішке өсті. Сондықтан тұрақты және бәсекеге қабілетті сақтандыру саласын құру қажеттілігі артып келеді. Дегенмен, секторда сақтандырудың дамуына кедергі келтіретін шектеулер бар.
– Біріншіден, бұл сақтандыру өнімдерінің тізімінің мардымсыз болуы. Сақтандыру компаниялары, мысалы, азаматтардың өмірі мен денсаулығын ерікті сақтандыру, халықтың мүлкін сақтандыру және кәсіпкерлікті әртүрлі тәуекелдерден сақтандыру бойынша өнімдерді қосып, қызмет көрсету аясын кеңейтуге тиіс. Екіншіден, сақтандыру компанияларының капиталдануы олардың сақтандыру тәуекелдерін толығымен өз мойнына алуы, жұмысын автоматтандыруы және өнімдерін дамытуы үшін жеткіліксіз. Үшіншіден, өмірді жинақтаушы сақтандыруды дамыту үшін экономикалық ынталандырулар мен мүмкіндіктер жоқ. Төртіншіден, сақтандыру нарығын одан әрі дамытудың стратегиясының болмауы. Қаржы реттеушісі қаржы нарығын дамыту тұжырымдамасын әзірлеумен айналысуды бастады. Осы құжат аясында сақтандыру секторын дамытудың басым бағыттары ұсынылады, – дейді FinReview.info сарапшылары.
Бұл тәуекелдер ең алдымен реттеушілік режімге қатысты. Бірақ қазақстандық юрисдикция жағдайында оны шешу өте күрделі және ұзақ процесс. Қазақстанның қаржы нарығындағы құбылмалылықтың күшею қаупінің себебінен, қаржылық реттеуші сақтандыру компанияларын біршама қатаң қадағалауға мәжбүр. Мысалы, инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін Ұлттық банк сақтандырушыларды тәуекелі төмен құралдарға ғана инвестициялауға міндеттейді. Олар сөзсіз, сенімді, бірақ мұндай бағалы қағаздардың кірістілігі төмен. Сол себепті сақтандыру компаниялары пайдасынан айырылып отыр. Сонымен қатар компаниялар жаңа сақтандыру өнімдерін жасаудағы қиындықтарға байланысты әлеуетті кірістерден айырылуда. Себебі қаржылық реттеуші алдымен әрбір өнімді егжей-тегжейлі зерттеп, олардың әрқайсысына қатысты нормативтік-құқықтық базаны әзірлеуі керек.
Екінші жағынан, Қазақстанда ерекше реттеуші режімі қалыптасқан «Астана» халықаралық қаржы орталығы жұмыс істейді. 2021 жылдың желтоқсанында АХҚО, Ұлттық банк және Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі валюталық реттеу бойынша және қаржы орталығы қатысушыларының Қазақстанның қаржы нарығына қол жеткізу шарттары туралы келісімге келген еді. Бұл ережелер АХҚО қатысушыларының қазақстандық клиенттерге, оның ішінде сақтандыру секторында көрсететін қаржылық қызметтердің тізімін анықтайды. Қаржы орталығының базасында арнайы реттеуші құралдың қалыптасқанын ескерсек, онда тіркелген компаниялар жаңа өнімдерді жасап қана қоймай, оларды күнделікті өмірімізге енгізбес бұрын сынақтан өткізе алады. Мұны елдегі бизнеске мүмкіндіктер ашатын реттеушілердің үлкен қадамы десе де болады.
