Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Соғыс жүргізудің ережелерін және тұтқындардың құқықтарын белгілеген халықаралық «Соғыс тұтқындарын бағып-күту туралы» келісімді 1929 жылдың 27 шілдесінде Женевада 47 мемлекет мақұлдап қабылдаса да, сталиндік саясат жау қолына тұтқынға түсіп қалған кеңестік жауынгерлерді «Отанын сатқан» сатқын ретінде бағалап, жоғарыда айтылған келісімге қосылмайтындығын айтты. Өз мемлекетінің қорғауынан айырылып, Халықаралық Қызыл Крест ұйымының көмегіне зәру болған кеңестік соғыс тұтқындарының 3/2-сі фашистердің қорлығы мен азабынан, аштық пен аурудан көз жұмды, медициналық сынақтарға пайдаланды немесе газ камералары арқылы жойылып жіберілді. Фашистік Германияның өзі Женева конвенциясына 1934 жылдың 21 ақпанында қол қойды. Бірақ КСРО-ға қарсы соғыс басталмай тұрып-ақ, 1941 жылы 30 наурызда Герман қарулы күштері басшыларының жиналысында Гитлер болашақ соғыстың сипатын анықтап, Қарулы күштер басшылығына соғыс жүргізудің жалпы қабылданған ережелерін сақтамауды құпия түрде ескертті. Соғыс ашқаннан кейін бейтарап мемлекеттер арқылы Кеңес Одағына Женева келісіміне қол қоюды талап етті. Сталиндік өкімет бұған үзілді-кесілді қарсы болды.
Германияда Гитлер бастаған фашистік партия билік басына келген 1933 жылдан бастап 1945 жыл аралығында өзінің одақтастарымен 40 мыңға жуық лагерьлер, олардың филиалдары мен түрмелер тұрғызды. Олардың ішіндегі ең ірілері Дахау, Заксенхаузен, Бухенвальд, Собибор, Белжец, Равенсбрюк, Майданек, Освенцим және т.б. Алғашында концентрациялық лагерьлерде саяси тұтқындар, «халық жаулары», еврей және сыған ұлты өкілдері ұсталған болса, Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында әскери тұтқындарды да әкеліп қамай бастады.
Кеңес әскери тұтқындарының тұтқынға көптеп түсуі соғыстың алғашқы екі жылының үлесінде. Соғыстың алғашқы айларында:
Белосток және Минск қос қоршауында – 328 898 әскер;
Умань қоршауында – 103 000 әскер;
Могилев – Орша – Полоцк – Невель – Смоленск қоршауында – 310 000 әскер;
Рославль үшін шайқаста – 38 000 әскер;
Мозырь ауданында – 78 000 әскер;
Киевтің шығысында – 665 000 әскер;
Черниговка – 100 000 әскер;
Вязьма түбінде – 663 000 әскер және ұсақ қоршауларды қосқанда барлығы
3 миллионға жуық жауынгер, командирлер мен саяси жетекшілер тұтқынға түсті.
Жалпы, Екінші дүниежүзілік соғысы жылдары неміс қолбасшылығы 5 270 000 кеңестік әскер тұтқынға түсті деп көрсетсе, Ресей Федерациясы Бас штабының мәліметі бойынша тұтқындар саны - 4 590 000. Кейбір деректерде 7 миллион адам тұтқында болған деп жазылады.
Осыншама әскердің тұтқынға түсуінің басты себептерінің бірі - Жұмысшы-Шаруа Қызыл Армия командирлерінің 1937-1938 жылдары жаппай репрессияға ұшырауы. Мысалы, алғашқы бес қызылармияшы маршалдың үшеуі (М.Н.Тухачевский, В.К.Блюхер, А.И.Егоров) және жоғары басшылық құрамдағы 800-ге тарта командарм мен командирлер атылып кетті. Орта және төменгі басшылықтағы әскерилерден атылғандар (полк, батальон, рота, взвод командирлері) саны 25 000-нан асады. Олардың орнына төменгі дәрежедегі әскерилер жылжытылды. Мысалы, «майор» шенінде дивизия командирі, «аға лейтенант» шенінде полк командирі болып тағайындалған жағдайлар кездеседі. Яғни мәселе әскери атағына дәрежесі мен тәжірибесі сай, саналы басшылық құрамының болмауында жатыр.
Қазақстан және Орта Азиядан әскерге шақырылу (мобилизация) 1939 жылдан бастау алады. Оған дейін сауатты делінген ортаазиялықтарды ғана іріктеп әскерге алды. Оның себебі «орысша білмейтін жауынгерлер әскерді басқаруға қиындық келтіретіндігімен» түсіндірілді. Осының өзі соғыстың алғашқы жылдары әскерге алынған қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен және тәжік жауынгерлерінің 2-3 айлық даярлықпен ұрысқа кіріп, орасан зор қырғынға ұшырауы дәлел.
Тұтқынға түскен қазақ жауынгерлерінің саны туралы нақты дерек жоқ. Соғыс кезінде тұтқынға түскен кеңес солдаттарының фильтрациялық істерінен және трофейлік карточкаларынан алынған мәліметтерге ғана сүйенуге тура келеді.
Гиммлердің басшылығымен концлагерьлерді күзеткен СА, СС, полиция басқармасы лагерьде болған кейбір кеңес тұтқындары туралы мәлімет беретін жеке карточкаларында суретін, ұлтын, лагерьлік нөмірін, бойының ұзындығы, көзінің және шашының түстерін көрсетіп отырған. Бір қиындығы тұтқынның жеке карточкаларында мұсылман жауынгерлерінің аты-жөндерін тіркеген қызметкерлер қалай естіп қабылдаса, құжаттарға солай түсіріп отырған. Мысалы, 211-ші атқыштар дивизиясының 887-ші атқыштар полкінің қатардағы жауынгері Зихан Шекетаев 25 мамыр 1942 жылы Орел облысындағы Сутолки деревнясы маңында неміс фашистеріне тұтқынға түскен. Орел жерінен тұтқындарды жаяу Польшаға айдаған. Польшаның Майданек концлагерінде 8 қаңтар 1944 жылы қайтыс болғаны туралы неміс құжатында жылыойлық тұтқын Зихан Шекетаев «Чекатаев Сахон», «ұлты – қазақ», «лагерьлік нөмірі: 611» соғысқа аттанғанға дейінгі тұрғылықты жері болған Молотов колхозы «Молотов қаласы», баласы Нұрберген «әкесі – Нурберган» деп көрсетілсе, ал Украинаның Харьков түбінде тұтқынға алынып, Германияның Геттинген қаласындағы «шталаг VI C» лагерінде 5 желтоқсан 1942 жылы қайтыс болған маңғыстаулық (оңдылық) тұтқын Қарақұлшық Башанов неміс құжатында «Пашанов Харакул», «ұлты – қазақ», «лагерьлік нөмірі: 47006» әскерге алынған Гурьев облысын «Каримская», әйелі Ақбұрыш «Акпруш» деп бұрмаланып жазылған.
Германияның арнайы қызметі мен әскери-саяси басшылары тұтқынға түскен кеңес жауынгерлерін әр түрлі мақсатта пайдаланды. Тұтқындардың кейбір топтарын ауыр жұмыстарға (шахталарға, тау-кен жұмыстарына) салды. Ортаазиялық («Түркістан легионы»), славян («Орыстарды азат ету армиясы»), кавказдық («Солтүстік Кавказ легионы»), Волга бойының тұрғындарының («Идель – Урал») ұлт өкілдеріне арналған ұйымдар құрып, ұйымға мүше болуға тұтқындар арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Бұл ұйымдар «Шығыс легионы» деп аталды. Лагерьдегі адам төзгісіз ауыр тірлікке, ауруға, аштыққа шыдай алмаған тұтқындар амалсыздан осы аталған ұйымдарға кіруге мәжбүр болды. Мүше болғандар арасында, соғысқа дейін негізсіз қудаланып, большевиктер билігіне наразы болған адамдар да бар. Осындай жағдайлар көптеген кеңестік тұтқындардың соғыс аяқталған соң Отанына қайтпай қалуына себепші болды. Арнайы даярлықтан кейін оларды КСРО тылында диверсиялық әрекеттер жасауға, Еуропа (Италия, Франция және т.б.) елдеріндегі партизан қозғалыстарына қарсы соғысуға жұмылдырды.
«Түркістан легионының» мүшелері диверсиялық әрекеттер жасауға, жергілікті халықтың өкіметке қарсы қозғалысын ұйымдастыруға парашютпен қазақ жеріне де түсірілді. Солардың ішінде 1944 жылы 3 мамыр күні Жылыойдың Сарғасқа жеріне түсірілген Әлихан Ағаев бастаған 14 адамнан тұратын диверсиялық топ та бар.
Топ басшысы неміс әскерінің обер-лейтенанты Әлихан Ағаев (бүркеншік есімі)1908 жылы 23 наурызда бұрынғы Гурьев облысының Қызылқоға жерінде дүниеге келіп, Тайсойған құмында өскен, аты-жөні Әмірхан Тілеумағанбетов болатын. «Жеті кластық мектепті аяқтап, агроном мамандығы бойынша жоғары білім алған, өте сауатты, кез келген іске епті, сұңғақ бойлы келген жігіт еді» дейді екен көз көргендер. 1939 жылдан бастап Қызылқоға, Жылыой өңірлерінде агроном, аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметтерін атқарған. Соғыс басталар алдында Алматыға қызмет ауыстырып, сол жерден соғысқа аттанған. Соғыста 44-ші атты әскер дивизиясының 51-ші атты әскер полкінің сапында взвод командирі, лейтенант шенінде Мәскеуді қорғауға қатысқан. Аға лейтенант Әмірхан (Әлихан) Ағаев 1941 жылы 17 қарашада Волоколамск қаласының түбіндегі үлкен шайқаста немістерге тұтқынға түсіп қалып, Германияның оңтүстігіндегі Ставнау қаласында орналасқан әскери тұтқындарға арналған лагерьде болады. Лагерьде жүріп, қазақ тұтқындарынан топ құрып, коммунистерге қарсы күреске шығуға ниеті барын Берлинге жеткізген. Келісімін алғаннан кейін тұтқындар ортасынан бірнеше қазақты іріктеп алып, құпия агенттер даярлайтын арнайы мектептің курсынан өткен.
...1944 жылы 19 мамырда диверсиялық топ Ақшелек-Буракөл маңайында КСРО Ішкі істер халық комиссариаты (НКВД) қызметкерлерінің күшімен толықтай талқандалған.
Германия тізе бүккен соң, фашистік лагерьлерден азат етіліп, елге аман оралған тұтқындарды сталиндік режім күтіп тұр еді. Оларды чекистер сүзгіден өткізіп, Кеңес өкіметіне қарсы ауыр қылмыс жасады дегендерді ауыр жазаға үкім кессе, қалғандарын әр түрлі жылға соттап, кеңестік лагерьлерге қамады немесе соғыста қираған қалаларды қалпына келтіруге жіберді. «...Кей-
біреулері ғана ұзақ тексерістен кейін үйлеріне қайтарылды. КСРО-Германия қатынасы тарихын зерттеуші Г.Көкебаева 1945 жылдың қазанындағы жағдай бойынша КСРО-ға оралған 1 368 849 тұтқынның қатарында
23 143 қазақ болған деп көрсетсе, әскери тұтқындар тақырыбын алғашқы болып көтерген Ресей зерттеушісі В.И.Земсков 1946 жылдың 1 наурызындағы жағдай бойынша аталған санаттағы қазақтардың саны 24 448 болғанын анықтаған, алайда олардың қаншасы кеңес лагеріне түскені, қаншасы елге оралғаны осы күнге дейін белгісіз. Неміс тұтқынында болған кеңес адамдары ұзақ жыл бойы күдікті элементтер болып саналғандықтан, тұрғылықты жерге оралғандарға төлқұжаттың орнына арнайы куәлік берілді және басқа облыс, аудандарға шығуға тыйым салынды».
Боранқұлдық Мәрден Ақоразов 1911 жылы бұрынғы Гурьев облысында дүниеге келген. 1942 жылы 17 наурызда Жилокосинский әскери комиссариаты арқылы әскерге шақырылып, соғысқа дейінгі 2 айлық даярлықтан өткеннен кейін, 29-шы гвардиялық атқыштар дивизиясының сапында Смоленск түбіндегі шайқаста тамыз айында неміс тұтқынына түседі. Одан кейінгі үш жыл өмірін Еуропа елдерінің әскери тұтқындар лагерьлерінде өткізеді. Америка-ағылшын әскерлері тұтқыннан босатқаннан кейін, кеңестік 300-ден астам адам, Францияның Марсель қаласынан кемемен 10 күн жүзіп Ыстанбұл қаласына жеткен. Ол жерден тағы да кемемен Қара теңіз арқылы Одесса қаласына бағыт алып, 1945 жылы 8 мамыр күні Одесса портынан түскен сәтте барлығын тұтқындап, Украинаның Житомир қаласындағы арнайы қызмет бөліміне сүзгіден өткізуге тапсырылады. Жылға жуық тергеп-тексеруден кейін Ресейдің Иркутск облысының Черемхово қаласындағы лагерьге 6 жылға ауыр жұмыстарға жегіледі. «Лагерьдің колония бастығы адамгершілігі мол, мейірімді адам болып шықты» деуші еді Мәрден әкем» деп еске алады баласы Сандыбай. «Колония бастығы мені 1949 жылдың көктемінде демалыс беріп, 1 айға ауылға жіберді. Әскерге алынғаннан бері азапты жылдар мен ауыр күндерді бастан кешіп, араға жеті жыл салып ағайын-тумамен қауыштым. Соғыстан кейінгі елдің жағдайы өте төмен екен. Ауылдың еркек кіндіктісінің көбі соғыстан оралмаған. Оралғандарының өзі соғыста алған жарақаттарынан кембағал. «Менің баламды, бауырымды, күйеуімді, әкемді көрмедің бе?» деп үйге келушілердің қарасы көп. «Құтты қонақ келсе қой егіз табады» деген, үйдегі жалғыз қой егіз туған екен. Жоқшылық уақыт, әкем екі қозысын сойып, көрші-көлемді шақырып жіберді. Қарлығаш анаң қозылардың терісін илеп, дайындап қойған еді. Демалысым аяқталғаннан кейін қаракөл елтірісін өзіммен бірге ала кеттім. Колонияға барған соң құнды саналатын қаракөл елтірісін лагерь бастығына сыйға тарттым. Сыйлығымның көмегі тиген болуы керек, 1950 жылдың басында бастығым жаза мерзімінен ерте босатып, біржолата елге де оралдым-ау» деп әңгімесін аяқтапты ұлына майдангер.
Ұлы Отан соғысының ардагері Мәрден Ақоразов 1975 жылы 19 мамырда қайтыс болды.
Бұрынғы әскери тұтқындар «жазасын» өтеп елге оралғаннан кейін де үнемі бақылауда болды. «Немістің тұтқынында болған», «сатқын», «саяси сенімсіз» деген сөздер алдарынан шығып отырды. 9 мамыр мерекесіне, ұжымдық, мектептегі кездесулерге шақырылмай, қызметтен де шеттетілді. Өздерінің кінәсіздігін дәлелдей алмай, көпшілігі өмірден пұшайман күйде өтті. Тағдырдың тәлкегіне ұшырап, тірі болған соң ғана жер басып жүрген осы бір жандарға 1985 жылдан бастап жылымық келгендей болды. Оларды Ұлы Жеңістің 40 жылдығы қарсаңында ғана әр түрлі дәрежедегі «Отан соғысы» орденімен кеш те болса марапаттай бастады.
«2020 жылдың 24 қарашасында Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия туралы» №456 Жарлығына қол қойды. Қуғын-сүргінге ұшыраған әртүрлі топтардағы азаматтарды толық ақтау бағытында Маңғыстау облысы әкімдігі жанынан өңірлік комиссиясының 11 жұмыс тобы құрылып, өз жұмысын бастап кетті. Құрылған комиссия тобының ішінде «1939–1945 жж. фашистік Германия, Финляндия және басқа Еуропа елдерінде қамауға алынған қазақстандық әскери тұтқындарды, сондай-ақ «Түркістан легионында» уақытша болған қазақстандық әскери тұтқындарды ақтау бойынша зерттеу, қорытынды және ұсыныстар дайындау жөніндегі» жұмыс тобы бар. Қазақстандық әскери тұтқындардан басқа алдымызда Екінші дүниежүзілік соғыста қылмысты болып ауыр жазаға кесілген және әр түрлі жылға сотталған адамдарды да анықтап, толық ақтауға ұсыну міндеті тұр.
Киікбай ЖАУЛИН,
саяси ғылымдар докторы, профессор
Жәнібек НАУАРОВ,
өлкетанушы
Ақтау
