Сөз басы
Қазақтың күй өнерінде ата-бабаларымыздан қалған асыл мұралардың ішінде домбыра аспабының орны ерекше. Қос ішекті кие тұтып, қара шанағынан небір туындыны төгілдірген тұлғаларымыз да мыңдап саналады. Шығу тарихы ғасырлар тереңіне тартатын қасиетті домбыраны жаны мен жүрегіне серік еткендердің бірінің есімі осынау ұлы ұлтпен бірге бүгінге жетсе, енді бірінің күйі ғана жетіп жатты. Өйткені уақыт азбанының тезі кей құндылықтарымызды тізеге басып, емексіте беретіні бар. Мәселен, Ақбала Жаңқабылұлының есімі жалпы тыңдарман халық түгілі, өнерсүйер қауымға кеңінен таныс деп айта алмаймыз. Себебі Ақбаланың күйлері бізге кеш мәлім болды.
Қазіргі таңда қазақтың күйі арнайы музыкалық оқу орындарында оқытылып, музыка мамандары ұлт руханиятын дамытуға күш-қарымын жұмсап жатса да, Қазақстанның түкпір-түкпірінде қалыптасқан күйшілік дәстүр мен оны таратып жеткізушілердің мектебі тұрмақ, күйлерінің өзі деңгейінде насихатталмай келеді. Көптен бері қордаланып қалған осындай мәселелер туралы сөз қозғағанда, ойға алдымен Ақбала Жаңқабылұлының оралуы заңдылық.
Ақбала Жаңқабылұлының күйлерін насихаттауда күйшінің туған жиені Шағдар Ақылбековтің сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Біріншіден, ол артына өлмес орындаушылық дәстүр қалыптастырып кеткен Ақбаланың күй тартудағы мәнерінің, нақышының аспаптық музыкада орнығуына ықпал етті. Екіншіден, күйшінің оннан астам күйін кейінгі ұрпаққа мұра ретінде қалдырды. Ал үшіншіден, Шағдар Ақылбеков күйді тыңдарманына аңызымен байланыстыра отырып ұсынып, байырғы күй тарту үлгісін жаңғырта білді. Төртіншіден, Шағдар – күйді шебер орындаушы ғана емес, өзі де жанынан күй шығарған өнер иесі.
Шағдар Ақылбеков – жоғарыда айтып өткен жетістіктерге қол жеткізу үшін бар ғұмырын арнаған азамат. Бірақ оның Ақбала күйлерін жеткізудегі еңбегі жайында тек соңғы жылдары ғана айтылып, әртүрлі БАҚ-та арнайы хабарлар беріле бастады. Осы жолдар авторы жазып шығарған «Ақбала күйші» атты кітапта да Жаңқабылұлының жалпы музыка өнерінде алатын орны жан-жақты сипатталды деп айта алмаймыз. Бірақ бұл еңбекті Ақбала Жаңқабыловтың өмірі мен шығармашылығы жайында, сонымен қатар оның күйшілік мұрасы туралы келешекте жазылуға тиісті ауқымды зерттеулердің басы деуге болады.
Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі бұл жинақ төрт тараудан тұрады. Бірінші тарау Ақбала Жаңқабылұлы және Шағдар Ақылбековтің өмір жолдарына арналған. Екінші тарауда қос күйшінің авторлық күйлерінің ноталық жазбасы берілген. Үшінші тарауда Ақбала мен Шағдар күйлерінің шығу тарихы баяндалады. Соңғы тарауда қалың оқырманға кейбір күйлердің ерекшелігі жайындағы музыкалық талдау ұсынылады. Оқырман қауым Ақбала Жаңқабылұлы мен Шағдар Ақылбековтің өмірі мен шығармашылығына, олардың күй өнеріне қосқан үлестеріне назар аударса, негізгі мақсатымыздың орындалғаны деп білеміз.
Осы жұрт Ақбаланы біле ме екен?
1884-1945 жылдар аралығында ғұмыр кешкен Ақбала күйші сол уақыттағы Шымкент облысы, қазіргі Жетісай ауданына қарасты Қараөзек деген жерде туған. Кейін Шардараның арғы жағындағы Қызылқұм аймағында өмір сүрді. Ақбала жастайынан ерке болып өсті, бала күнінен сол маңдағы жұртқа аты шығып, күйші атанды. Сол уақыттың салтымен жеңгелері «Аппақ бала, ақ бала» деп еркелетіп атаған соң, есімі де Ақбала атанып кетті. Ақбала күй тартқанда, сол күйдің ырғағына елітіп, көзін жұмып алады екен. Тыңдап отырғандар: «Көзіңді неге жұмып тартасың?», деп сұрағанда, «Күй жауатын қар секілді, тіпті бұлт сияқты келеді, көзімді жұмбасам болмайды» дейтін көрінеді. Бір күйді бірнеше рет түрлендіріп тартатын тағы бір қасиеті болған. Ал мұны күй өнерінен хабары барлар сирек кездесетін құбылыс екенін біледі.
Ақбаланың көзін көргендер келбеті ақсары келгенін, дөңгелек жүзді, үлкендеу көздері қап-қара, әдемі кісі болғанын айтып кеткен. Оның бүгінге дейін төлқұжатындағы суреті ғана сақталған. Сонымен қатар Ақбала күйді қобызда да, шаңқобызда да ойнай білген. Соғыс жылдарына дейін осы екі аспапты да тастамай тартып жүрген екен.
Ақбаланың арғы аталары Жандарбек, Қалдарбек деген күйші кісілер болған. Негізінен Семей жерінен Түркістан аймағына, Қызылқұм елді мекеніне күнкөріс үшін, малға жайлы болғандықтан көшіп келген деседі. Ақбала күйші халық дүниесі талан-таражға түсіп, кәмпескеге ілінген шақты, қазақтың үштен екісі қолдан жасалған аштықтан қырылған өткен ғасырдың 30-шы жылдарындағы қиын-қыстау заманды басынан өткерген. Кейін Ақбаланы да «байдың тұқымы» деп қудалаған соң, Тәжікстан жаққа, тағы бір деректерде Өзбекстанға қоныс аударуға тура келеді. Демек, ол да тағдыр-талайының кермек дәмін татып, тарихи зұлматтың таяғын сезінгенін аңғарамыз.
Ақбаланың күйшілік өнердегі дәуірлеу кезеңі 1917 жылдарға дөп келеді. Қызылдар жеңісіне қол жеткізіп, Кеңес өкіметі орнаған 1920 жылдары Ақбала бір топ бандыны әшкерелуге қатысады. Осы уақытта Ысыраш қожа бастаған бандылар мезгілсіз уақытта бейқам жатқан Ақбаланың ауылына баса-көктеп кіріп, Қызылотау еліне: «Сендер не істедіңдер?», деген сөзді уәж етіп, бір ер-азаматтың шығып жауап беруін талап етеді. Сонда сол елдегі Сердалы деген батыр жігіт ел қамын ойлап, оларды ауылдастарына тиіскізбей, сусыз шөлге алдап алып шығады.
Кейін Сердалыға алданғанын біліп қалған Ысыраш қожа оны ауыл сыртында өлтіріп, сол жерден өз еліне қайтып кетеді. Осы суыт хабарды елден естіген Ақбаланың ағасы Қалдарбек сол елдегі милиция комиссары, Қоңырат руының Маңғытай атасынан шыққан Нақыпбек Шекербековпен бірге бандының соңына түседі. Ысыраш қожамен таңнан түс ауғанша атысады. Осы ұрыста Нақыпбекке оқ тиіп, қаза табады. Нақыпбектің өлгенін білген бандылар қас қарая бұл аумақтан да іздерін суытады.
Осы уақытта аудан орталығынан көмекке жігіттер алып келген Ақбала Нақыпбектің қазасына қатты қайғырған екен. Олар әлі ауылдан ұзап үлгермеген Ысыраш қожаның тобын қуып жетіп, талқандайды. Ал Ақбала Нақыпбектің ерлігі мен қазасына арнап «Қайран Нақыпбек», «Өкініш» атты зар мен мұңға толы күйлерін шығарады.
Нақыпбектің ерлігі күні бүгінге дейін Мырзашөл, Жызақ, Тамды елдерінде аңыз болып айтылады. Оны сол елдегілер «Батыр Нақыпбек» деп атап кеткен. Сол аңызбен бірге Ақбаланың да күйлері дәуір тезінде мұқалмай, өміршеңдігін сақтап келеді.
Ақбаланың 1940 жылы туған Жолдасбай деген ұлы, 1942 жылы туған Тұрған атты қызы болған. Екеуінің де ғұмырлары қысқа болды, ертерек өмірден озып кетті. Бірақ қазір немерелері бары көңілге медет. Мақтаарал ауданындағы бұрынғы Киров, кейін Фрунзе деп аталған совхозда тұрады.
Ақбала алғаш рет Хадиша деген әйелмен шаңырақ көтереді. Кейін Күлән есімді қызға үйленеді. Күйші Шағдар Ақылбековтің айтуынша, Күлән күй өнерін жете түсінетін, өте сезімтал жан болған.
Ақбала күйші туралы белгілі музыка зерттеуші, қаламгер Ақселеу Сейдімбек былай дейді: «Ақбаланың күйлеріне негізінен өз басынан өткен оқиғалар, өзі куә болған тарихи-әлеуметтік жағдайлар арқау болған. Яғни Ақбаланың күйлері туралы сөз қозғау, өзінен өзі оның ғұмыр жолына қыдыра шолу болып шығады».
Саралап қарасақ, Қызылқұм топырағында, әсіресе қобызшылар көп туғанын аңғарамыз. Бірақ оларға Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қобызбен күй ойнауға тыйым салды. Өйткені онсыз да қара халықтың жылағаны жетеді, мұңлы күй, зарлы ән айтылмасын деген бейсауат сөздер айтыла бастады. Осындай өктем де көзсіз бұйрықтың салдарынан Қызылқұмнан да қобыз үні көп естілмей кетті. Тіпті, ұмытылып кетуге шақ қалды. Қобыздың қоңыр сарынын түсінетіндер, түйсінетіндер сиреді. Десе де, Ақбаланың күйлері орындалғанда, қобыздың қоңыр да сана түбіндегі әлдебір сезімді қозғайтын сарыны басымдау келетінін аңғару қиын емес.
Көзкөргендердің естеліктерінде Ақбаланың күй тартқанда оң қолының қағысы білінбейтіні айтылады. Домбырада өте жұмсақ ойнайды екен. Оның домбырасы жеті пернелі болған деген деректер де бар.
Заманында Ақбала Ұлмекен, Айжан, Аянкеш есімді күйші қыздармен күй тартысқан. Олардың тартқан күйлерін Ақбала шаңқобызбен ойнап береді екен. Ал Ақбала ойнаған аспап адамша сөйлейтін сияқты, күйдің астарын құлаққа құйып тұрады. Сананы сілкіп, жүректі тебірентеді. Ақбаланың күйінен дала төсіндегі ат тұяғының дүбірі, зәу биікте қалықтаған қыран құстың саңқылы, ну қамысты паналаған бозторғайдың сайрағаны, көл жағасындағы тіршіліктің үні қаз-қалпында естіледі. Немесе сайын далада желе жортқан желді, көшкен құмды, түндігі қайырылып, сүреңі кеткен киіз үйді көз алдыңа әкеледі...
Ақбала өнерінің толысқан шағында Қызылотаудағы ойын-сауық үйірмесінде қызмет етеді. Қазақ өнерінің дамуына үлес қосқан күйші сол тұста «Қазақ биі» деген күй шығарған. Қызылотауда бұл шығармасын қобыз, шаңқобыз аспаптарына қосып ойнаған. Кейін Ақбала бұл шығармасын «Домбыра биі» деп атады.
Музыка зерттеушілері Ақбала күйлерінің Жетісу мен Сыр бойы күйшілік дәстүрінің қақ ортасынан арна таратқанын айтып жүр. Өйткені оның туындыларынан Алатаудың асқақ биігін көруге болады, Жамбылдың жырлары естіледі, Бетпақтың бетегелі даласы көзге шалынады, сүлейлердің рухты сарыны құлақ тұндырады. Тіпті, әлдебір Ақбаланың өзіне тән тұмалық, тазалық аңғарылады.
Ақбала 1944 жылы денсаулығына байланысты қарындасы Шәркүл мен күйеу баласы Ақылбектің қолына келіп тұрады. Біз жоғарыда айтқан Шағдар Ақылбеков – Ақбала күйшінің осы Шәркүл деген қарындасынан туған жиені.
Шәркүл шаңқобызда ойнаған. Ол Ақбаланың күйлерін аузымен ыңылдап тартады екен. Осы тұрғыдан келгенде, Шағдарға күйшілік өнер ана сүтімен сүйегіне дарыған деуге болады. Онда да табиғи дарын, тума талант бар. Баяғының құйма құлағының нақ өзі. Әйтпесе, теориялық сауаты кем, оқып-тоқуы аз азаматтың естігенін қос ішектен күмбірлете беруі нендей құдірет? Тек оның да есімін уақыт безбені бүгінге жеткізбей, ұмыттырып жібергені қынжылтады.
Сол Шәркүлден туған Шағдар Ақылбеков ілгеріде мына бір қызықты оқиғаны айтып бергені есімізде: «Ақбала күйші домбырамен қатар қобызды да, шаңқобызды да шалған. Ол небәрі 12-13 жасында үкілі тақия киіп, қара жорғаны ерттеп мініп, ел ішін аралап, әр ауылға қона жатып, күй тартып жүреді екен. Қазақтар үлкен жылан жылы деп атап кеткен, зор аласапыран тудырған 1916 жылға дейін Қызылқұм елі тыныш заман кешкен. Ең өкініштісі, Ақбаланың күйлерін үйреніп, шертіп жүрген шәкірттері Бірінші дүниежүзілік соғыста қайтыс болып, елге оралмайды».
Шағдардың айтуынша, Ақбала Жаңқабылов күй тартудан еш жалықпаған. Ол ауырып жүрген шағында да домбырасын қолынан тастамай, шалқалай жатып тартады екен. Күй тартқанда қолының қағысын, домбыраның мойнында зыр жүгірген саусақтарын анық көру үшін сол ауылдағы күйге тәнті бір топ бала, оның ішінде Шағдар күйші де бар, киіз үйдің түрілген керегесінен, шаңырақтың ашық тұсынан шалқалай күй тартып жатқан Ақбала күйшіні тыңдайтын болған. Сол киіз үйдің үстінде, етегінде ұйықтап қалған балаларды шешелері талай оятып әкеткен екен.
1945 жылы Ақбала жанын жегідей жеп, ұзаққа созылған аурудан көз жұмады.
Ақбала күйлерін жеткізуші – Шағдар Ақылбеков
Белгілі күйші Ақбала Жаңқабылұлының күйшілік өнерін көзінің қарашығындай сақтап, келешек ұрпаққа жеткізген – жиені Шағдар Ақылбеков. 1939 жылы 1 мамыр күні оңтүстік Қазақстан аймағына жататын, сол кездегі Сырдария облысының Ильич ауданында дүниеге келген.
Шағдар өз сөзінде: «Мен нағашым Ақбаланың күй тартқанына қатты қызығып өстім. Ол кісі қартайған шағында біздің үйімізде тұрды. Күйді шалқалап жатып күмбірлетіп тартатын. Менің домбыра шертуге әуестеніп жүргенімді сезіп, маған хандым ағашынан домбыра жасатып берді», дейді. Ол домбыра қазіргі таңда Жетісай еліндегі Сырдария университетінің фольклорлық кабинетінде сақтаулы тұр. Өсе келе Шағдар сол төңірекке аты шығып, күйші ретінде таныла бастайды.
Жалпы айтқанда, Шағдардың музыкалық сауаты болмаса да Ақбала күйлерін осы күнге айнақатесіз, нақышын да, қағысын да бұзбай жеткізді. Сондай-ақ Шағдар бала күнінен құлағына сіңген Ақбала күйлерімен қатар, Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина сынды күйшілердің шығармаларын есту қабілеті арқылы үйреніп, тартқан. Шағдардың домбыра тартысына, Ақбаланың күйлерін халқына қалтқысыз жеткізгеніне риза болған күй зерттеушісі, белгілі ғалым Ақселеу Сейдімбек мынадай баға берген: «Ақбаланың Шағдардай жиені бар бақытты ғой, бұл Ақбаланың күйлерін жетесіне жеткізді ғой», деген.
Шағдар ауылда дәрігер болып жұмыс істесе де, қара домбырасын қолынан тастамаған. Домбыра тартқанда тек бас бармақ пен сұқ саусақты сипай қағып, жұмсақ қана шерту арқылы дыбысты құлаққа жағымды етіп шығаруды меңгергенін Ақбаладан үйренген шеберлік деуге болады.
Шағдар 1964 жылы Ресейдің астанасы Мәскеу қаласында болып, әйгілі Кремль сахнасында өнер көрсетеді. Оның «Анама» деген күйі өзінің туған анасына арналған. Анасы Ақбаланың «Сағыныш», «Өкініш» атты күйлерін шаңқобызға салып шалған. «Анама» атты күйді шертпе дәстүрімен тартылатын күйлер қатарына жатқызуға болады.
Шағдар үлкен атасының баласы болып өскендіктен, жеңгелері «Еркежан» деп еркелеткен екен. Сол себептен де ол «Еркежан» деген күйін сол жеңгелерінің ілтипатына арнап шығарған.
Шағдар Ақылбеков күйшілік өнерді, сондай-ақ Рахат деген кісіден де үйренеді. Ол ұстазы жайында мына бір аңыз әңгімені айтқан еді. «Рахат күйші мектепте оқып жүргенде, бір қария ұстап алып, «Сен үйіңе барып домбыра тарт!», деп айтады. Рахат үйіне барып домбыра тартайын десе, ағалары «Сабағыңды оқы», деп домбырасын тығып тастайды. Сол күні түнде ұйықтап жатқанда әлгі қария Рахаттың көкірегіне домбыраны қойып, аяқ-қолын байлап кетеді. Домбыраға қанша құлып салса да ашылып, Рахат домбыраны бірден тартып кетеді.
Осы жайт, Рахатқа домбырасын бермей жүрген ағаларының іс-әрекеті, сол ауылдағы бір шалдың түсіне енеді. Шал: «Біз сонау Арқадан бірге көшіп келген ел едік қой, сенің балаң домбыраны тартпаса, біз елге көшіп кетеміз», депті. Содан олар елден көшіп жатқанда: «Ойбай, анау Рахаттың домбырасын беріңдер, тартсын домбыраны», депті әкесі.
Бұл оқиғадан нені ұғынуымыз керек? Шағдардың ұстазы да қатардағы күйші емес, таланты мен дарынын Тәңір берген, табиғи болмысы да күйші адам болған. Ол сондай жаннан дәріс алған.
Шағдар 1961 жылы шаңырақ көтеріп, отау құрады. Сүйген жары да бағына қарай күй өнерін түсінетін, парасат иесі еді. Сүйген жарына риза болған Шағдар «Ақ отау» деп күй тартады.
Күйшінің Сәдуақас, Тәттімбет, Бекбала, Бекжан есімді төрт ұлы, Ханшайым, Жәмила, Ұлмекен атты үш қызы бар.
Өнер жолында жүрген адам сол өнерін түсінетін ниеттестерімен кездесіп тұрғаны жақсы. Шағдар Ақылбеков те күй тарта жүріп, аты елге мәлім ірілі-ұсақты күйшілермен дәмдес, дастарқандас, дос болады. Солардың ішінде әйгілі күйші Жаппас Қаламбаевпен кездесуі айрықша есінде сақталған. Бұл жайында күйшінің өзі былай дейді: «1964 жылы Мақтарал еліндегі халық оркестрімен Мәскеу қаласына концертпен бармақшы болдық. Алматыдан Жаппас Қаламбаев келді. Оның күй тарту мәнері маған қатты ұнады. Мен естіп өскен қариялардың барлығы күйді осылай тартушы еді. Жаппас Шағдарға: «Біз Сүгір күйлерін киіз үйдің сыртынан тыңдап үйрендік. Ол кісі сезіп қойса, «Әй, мыналар тыңдап отыр екен ғой», деп тыңдап отырған жерімізден бұзып жіберетін. Біздің құйма құлақтығымыздан Сүгірдің күйлері осы заманға жетті ғой, әйтпесе жетпес еді», дейді. Жаппас ақсақал сол дыбыстарды қобызға қалай түсірген десеңші?!» деп таңырқайды.
Шағдар қаратаулық күйші Төлеген Момбековпен де кездесіп, күй тартысады. Екеуі 1974 жылы Алматы қаласына келіп, алғаш күй табақтарын да жаздырады. Осы жайында күйшінің мынадай естелігі қалған: «Бізді ол кезде белгілі күйші, өнер зерттеушісі Жарқын Шәкәрім үнтаспаға жазып алды. Төлеген күйшімен де дос болдым», дейді.
1972 жылы Рахманқұл Бердібаевтың шақыруымен Шағдар Ақылбеков арнайы хабарға түседі. Зерттеуші Жарқын Шәкәрімнің сол уақыт туралы келесі естелігі қызықты: «Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында Шағдар алғаш рет Алматыға келді. Шағдардың саусағы салалы, қағысы құлаққа өте жағымды, бір күй тартқаннан маған қатты ұнады. Қарақалпақ күйшілерінің іліп тарту мәнері бар шебер күйші. Тарту шеберлігінде Мұхамеджан Тілеуханов, Дәулетбек күйші, Төлеген Момбеков, Уәли Бекенов, Сапаржан Торсықбаев сынды күйшілердің бел ортасынан орын алатын аса ірі тұлғалы күйші», деп өз бағасын береді.
Расында да, Шағдардың күй тартудағы мәнері ғажап, тасыр-тұсырдан ада, жібектей есілген дыбысы, қалыпты ырғағы бар. Бір кең далаға шығып жұпарын жұтқандай боласың. Бұл жайында өзі: «Күй тартқанда домбыраның құлақ күйін бос бұрап, күйді сөйлете, айтатын ойын жеткізе орындау керек», дейтін.
Шағдар күйші елден жырақ жүрген шақтарында ағайынды аңсап, қоштасу күйінің екінші бір бөлімі іспеттес «Елді аңсау» атты күйін, Қалжан деген досына арнап «Қимас достық» деген күйін шығарады.
«Қазақтың 1000 күйі» антологиясына Шағдар Ақылбековтің өз күйлерімен қатар нағашысы Ақбала Жаңқабылұлының күйлері де енген.
Аякөз НҰРСҰЛТАН,
күйші