Кино және театр режиссері, опера әншісі, драматург, аудармашы, педагог-ұстаз Кәукен Кенжетаевты музей жағаламасақ, біз де ара-тұра еске алатынымыз белгілі. Облыс орталығында орналасқан Бұқар жырау атындағы әдебиет және өнер музейінде талант иесінің жеке заттары сақтаулы. Музей басшысы Ербол Қайыров біраз әңгіменің басын қайырды.
Жас шағында Алматыға білім қуып келген қарадомалақ бала ешқандай дайындықсыз, оның үстіне орыс тілін жетік меңгерместен бірден техникумға, ауылшаруашылық және педагогикалық институттарына құжаттарын тапсырады. Өкінішке қарай, ешбір оқу орнына өтпей қалады. Қыркүйек айы да келіп, туысқандарына ештеңе айтпай, ауылшаруашылық институтына бірінші күні сабаққа барады. Бірақ дәріс оқып тұрған ұстазы бірден біліп, оның физика пәнінен екі алғанын және институтқа түспегенін айтқанда, Кәукен еш тайсалмастан:
– Иә, емтиханнан құлағаным шын, бірақ менің оқығым келеді. Тек сіздің дәрісіңізді тыңдағанды ұнатамын, шын сөзім, төрт пен беске оқимын, – деп ағынан жарылған соң, осы оқу орнында қалады.
Көп уақыт өтпей «Мәскеу консерваториясы жанындағы қазақ опера студиясына әртістер қабылдаймыз», деген хабарландыруды көріп, іріктеу сынағына қатысады. Комиссия құрамының төрағасы Қалибек Қуанышбаев екен. Олардың алдында тұрып, «Қараторғай» әнін орындағанда Е.Брусиловский «бізге әбден жарайды», деп Кәукен Кенжетаевты бірден қабылдайды. Үлкен қуанышпен пәтерге жүгіріп келіп, болған жайды ағасы Қажымұратқа айтқанда, «әулетімізде жынды әртіс Шәкен бар, сол да жетеді, ешқайда бармайсың» депті. Содан ешкімге білдірмей Мәскеуге билет алып, алақандай хат жазып қалдырып, арманына асығып кете барады. Міне, бұл Кәукен Кенжетайұлының өнер әлеміне ең алғаш қадам басқан кезі.
Білім алып жүргенде Екінші дүниежүзілік соғыс басталып, Кәукендей өрімдей жас жігіттер халықтық жасақ қатарына жазылып, Мәскеуді неміс басқыншыларынан қорғау үшін жан аянбай еңбек етті, күні-түні жаудың танкілеріне қарсы окоп, түрлі қорғаныс, бөгеттер орнатты. Офицерлер курсында оқып жүргенде Сталиннің тікелей бұйрығы шығып, барлық жастар жоғары оқу орындарына қайтарылады. К.Кенжетаев оқуын Мәскеуде жалғастыра алмады, өйткені оның консерваториясын Саратов қаласына көшіргендіктен, елге оралады. Алматы опера театрында әртістердің тапшылығы туындап, Кәукен сонда жұмысқа қабылданады.
– Маған ең ауыр тигені – Бекежанның рөлі. «Қыз Жібек» операсында Жібектің рөлін бірде Күләш Байсейітова, енді бірде Шабал жеңгелерің ойнайтын. Сүйіктісін өлтірген Бекежанға қарап Жібек Аллаға жалбарынса, енді өздеріңіз ойлап көріңіздер. Өзіңнің өмірдегі жан жарың Жібек рөлінде саған қарап лағнет айтып жатқанда, жанымды қоярға жер таба алмайтынмын, – дейді екен. Театрдың тар гримеркасын 10 жыл қоныс қылғанын біреу білсе, біреу білмес.
Ол тек ұлттық өнердің ауыр жүгін ғана арқалаған жоқ, қазақ халқының қайғы-қасіретін басынан өткерген, ауыр мұңын арқасына көтерген батыр еді.
«Өттім талай белестен,
Қатер заман қайғылы,
Өтіп кетті талай шақ.
Одан да қалдым мен аман.
Тірі жүрмін, мұным һақ», –
деп блокнотына жазып қойыпты. Сұрапыл соғыстан аман-есен өтіп, еліне адал қызмет етіп, өнер туын жықпай жүрген Кәукеннің басына сонау 86-ның ызғары да тиді.
Ол кездері өнер академиясында кафедра меңгерушісі болып қызмет істеп жүрген. Кәукен Кенжетайұлы жұмыс орнына келсе, ешкім жоқ. Содан іле-шала алаңға шыққан жастардың барлығына «ұлтшыл» деген айып тағылып жатқан соң, алаңға барып, студенттерін тоқтатпақшы да болады, бірақ онысы еш нәтиже бермейді. Сөйтіп, алаңда қақтығыс болып, қан төгіледі. Біраз уақыт өткеннен кейін өзінің әріптестері оны «ұлтшыл» деп айыптайды. Үстілерінен «Кәукен Кенжетаев және Асқар Тоқпанов – нағыз ұлтшылдар, көздерін жою керек», деген домалақ арыз түсіреді. Кәукен қамауға алынбаса да, бірнеше ай қатарынан таңертеңнен кешке дейін сот, прокуратураның босағасын тоздырады, тергеледі, үйінің де, жұмысының да берекесі кетеді.
Ешқандай кінәрат таба алмаса да, арызқойлар «ол – ұлтшыл, кафедраға тек қазақтарды қабылдайды», деп тағы арыз жазады. Тексере келе, кафедрадағы 20 адамның екеуі ғана қазақ болып шығады, қалғаны – өзге ұлт өкілдері.
Барлық айыпталудан құтылғаннан кейін, Кәукен аға кафедрадағыларды жинап алып: «сендерге керегі менің орным болса, өздерің істеп көріңдер», деп арызын жазып, жұмыстан шығады.
– Шәкен Айманов ұлттық кинематографияның іргетасын қаласа, Кәукен қазақ опера театрының уығын қадасты. Жасы 92-ге келгенше өнерден қол үзген емес. Ағамыз дүниеден өткеннен кейін үйіне барып, бар мұрасын музейге әкелдік. Оның жағалы шапаны, аққу домбырасы, қамшысы, былғары торсығы сынды көптеген заттары – музейдің баға жетпес құнды жәдігерлері. Қолжазбаларын қарап отырып, бір блокноттың соңғы бетіне:
«О, Аллам!
Бұл өмірді не деп бердің,
Не қызығын,
мен оның несін көрдім.
Алыс жолға аттанар
жолаушыдай,
Жүгімді жинап,
көлігімді күтіп тұрмын.
Туу барда адамда, өлу де бар,
Оны ойласам жүрегім
от боп жанар.
Бүгін барсың, ертең жоқ...
О, Тәңірім!
Неге сонша болдың құмар!» –
деп жазыпты.
Кәукен Кенжетайұлының жүрегі таза, жаны жайсаң, шуақты еді. Өмірлік жары Шабал жеңгеміз өзінен он жыл бұрын өмірден өтті. Екеуі қазақ театр өнерінің өркендеуіне, қазақ әнінің әлемдік биікке шырқауына ерен еңбек сіңірді. Кәукен Кенжетайұлы артында өшпес із қалдырды. Оның өнегелі өмірінің ізі – артындағы мұрасы. Сол мұрасы бүгіндері темірқазықтай кейінгі буын ұрпаққа жол көрсетіп тұр, – деп әңгімесін аяқтады Е.Қайыров.
Павлодар облысы
