Режиссер айтады: Театр – тылсым дүние. Қасиетті. Мұнда өтірік айтуға болмайды. Үнемі өзіңді өзің аямауды, суреткерлікті қажет етеді. Мен, мәселен, театрды отбасымнан жоғары қоямын. Ол біреулердің көңіліне келмесін. Тіпті түсіндіре де алмаймын, бірақ мен үшін театр – барлық әлем. Театрға келіп, киелі сахнаға табаным тигенде үнемі ойға берілемін: «Мен өнер үшін не істеп жүрмін? Көрерменімді қалай қуантамын?». Міне, осы ойлар мені ылғи да алға жетелейді. Босаңсытпай, керісінше ізденісімді ірілендіре, іргелендіре түседі. Өйткені өнер – менің өмірім, театр – тағдырым. Тылсымға, түс пен аянға сенетін халықпыз ғой. Мен өмірге келетін түні үлкен әжем түс көрген екен. Түсінде марқұм атам келіп бүйірінен түртіп: «Бәйбіше, сен неғып жатырсың? Келін босанып, ұл тапты. Атын Мұқанғали қойыңдар. Жай бала емес, ол елдің ұлы болады» депті. Әжем оянып кетсе, шынымен-ақ түсі өңіне айналып, сүйінші сұраушылар жетіпті қасында. Содан бұл түстің тегін емес екенін түсінген әжем бала күнінмен-ақ менімен үлкен кісілерше сөйлесіп: «Мұқанжан, сен өскенде елге танымал тұлға боласың» деп үнемі айтып отыратын. Баламын ғой, бастапқыда шалалыққа салып әжемнің мұнысын, сөзінің астарын жете түсінбеппін. Есейіп, ақыл тоқтата келе түстің де, тылсымның да тегін емес екендігін ұқтым.
Мен ойладым: Иә, текті өнер тегін адамға қонбаса керек. Бұрынғы Орал облысының Жаңақала ауданы Балдырған елді мекенінде өмірге келіп, қасиетті топырақтан қуат алып, қанаттанған қыр баласы түсінде үнемі тау көріп, өңінде сол мұзартты бағындыруды көкседі. Неге екенін өзі де түсінбейді, аңсары адам көзі жетпейтін, тек қиялы ғана қармайтын асқарларға ауды да қойды. Сол құштарлықтың құдіреті болар, жастайынан еркін ойлап, шекараға бағынбаған кеңістіктерді бағындыруға, адам жанының түпсіз терең тұңғиығының жұмбағын шешіп, тылсымдарын тарқатуға талпынды. Сол үшін де көп оқып, көп ізденді. Ал еңбек бар жерде жеңістің де қатар жүретіні аксиома ғой.
Режиссер айтады: Әлі есімде, бала күнімде кітап оқығым келіп, Арман деген өзімнен 1-2 жас кішілігі бар досымның үйін күнұзын торуылдайтынмын. Әкем қарапайым механик, ал анам үй шаруасындағы адам болғандықтан, біздің үйде кітап көп болмайтын. Есесіне, Арман досымның үйі кітапқа бай еді. Атшаптырым бөлменің тұтас төрт қабырғасын ала аса ұқыптылықпен қаланған бай қазына үнемі мені өзіне қарай баурап шақыра беретін. Сол үшін де таңнан кешке дейін ас-су ішпестен жүріп Арманмен ойнайтынмын. Ондағы мақсатым – Арманның анасының сеніміне кіріп, кітаптарын сұрап алу еді. Сөйтіп, көп ұзамай ол тілегіме де жеттім. Кітапқа деген іңкәрлігімді байқаған Майра апай үйінің есігін ашып тастады. Көктен тілегенім жерден табылып, «қорамсаққа қол салдым, қол салғанда мол салым» дегендей, шетінен алып жүріп, ол үйдің бөлме толы кітабының барлығын оқып тауыстым. Жалпы, менің өнерге деген әуселем осы кітаптардан басталды десем де болады. Кітаптан оқып алған тарихи кейіпкерлердің шытырман өмірлерінен кейін қасыма ауылдың бар баласын жинап алып шағын қойылым да қоятынмын. Қолымыздан келгенінше әуесқой спектакліміздің реквизиттерін түгендеп, декорациясын дұрыстап, соған лайықты костюмдерімізді де дайындайтынбыз. Ауылдағы ұста аға, аталарымызға айтып жүріп қару-жарағымызды да сақадай сай етіп жасатып алатынбыз. Біріміз Исатай, екіншіміз Махамбет болып кең жазықта дала ойынын дүрілдететінбіз сөйтіп. Мұның бәрін, әрине, балалық тірлік дегенімізбен де, бойымдағы режиссерліктің ұшқындары да сол кезден басталған секілді, ал алғашқы актерлерім өзімнің сыныптастарым, ауылдастарым болыпты. Қазір балалық шағымды ойға алсам, көзіме жас келеді. Сол кіршіксіз тап-таза, алаңсыз күндерімді сағынамын. Өйткені ол өлкеге менің кіндігім байланған.
Мен ойладым: Әу баста әдебиетке деген іңкәрліктен басталған әдемі әдет кейін өнер иесінің күллі өмірінің мәніне айналғандай. Бірден режиссураға тәуекел етпей, әуелі Батыс Қазақстан облыстық А.С.Пушкин атындағы педагогикалық институтының филология факультетіне оқуға түсіп, жолшыбай журналистиканың да дәмін татып, кейін сол шаһардағы Дәулеткерей атындағы мәдениет және өнер институтының «Режиссура» бөлімін режиссер мамандығы бойынша тәмамдады. Белгілі актриса, Қазақстанның халық әртісі Гүлнар Жақыпова мен режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Мұрат Ахмановтың шеберханасынан шыңдалып шыққан маман кейін Х.Бөкеева атындағы Батыс Қазақстан облыстық драма театрына жұмысқа орналасып, киелі сахнада әртүрлі жанрдағы 30-дан аса қойылымды көрерменімен қауыштырды. Соның ішінде әсіресе, режиссер қолтаңбасымен сахнаға жол тартқан ұлы суреткер Шыңғыс Айтматовтың «Жәмила» шығармасының негізінде қойылған спектакльдің жұлдызы биік. Аталған қойылым 2015 жылы Өскеменде өткен Қазақстан театрларының ХХІІІ республикалық театр фестивалінде «Ұлы Жеңістің 70 жылдығы тақырыбын меңгергені үшін» аталымында топ жарды.
Режиссер айтады: «Жәмилә» – балалық шағымның тәтті, қайталанбас естеліктеріндей ыстық, қымбат шығарма. Өйткені повестегі оқиғалар менің де өз басымнан өткен еді. Сондықтан да ұлы қаламгердің «Жәмиләсін» сахнаға шығарарда ішіне өзімнің де балалық шағымды, ондағы тәтті де қимас сезімдерімді қостым. Сонысымен де ол шынайы шықты, сонысымен де бәлкім, жүректерге жеткен болар. Жалпы, шығармашылық адамының өмірді, оқиғаны сезінуі, көруі, сараптауы қызық қой және әрқайсысының көзқарасы бір-біріне ұқсамайды. Әйтпесе, қазақ сахнасында мың мәрте қойылған сол «Жәмиләнің» әр режиссер қолтаңбасында әртүрлі сөйлеуінің басқа қандай сыры мен құпиясы болуы мүмкін?! Мәселен, мен үшін бұл «Жәмилә» – қайта оралмас балалық шағымның куәсіндей қымбат, аяулы. Демек менің «Жәмиләм» – сағынышқа құрылған. Сол сағыныш көптің жүрек түкпірінде тығылып, ұйқыда жатқан сезімін түртті, оятты деп ойлаймын. Білесіз бе, кейде мен өнерде өзімнің рухани қажеттілік-қалауларымды қанағаттандыру үшін жүргендей боламын, солай сезінемін. Бұл дегеніңіз – қойған спектакліңді «біреулер көреді-ау, біреулер баға береді-ау» деп ойламау. Яғни жай ғана өзіңнің жан қалауыңды қанағаттандыру, сол арқылы өзгеше өнер тудыру. Тіпті кейде спектакльді көрермен үшін емес, өзім үшін қоямын. Ішкі толғаныс-толқыныстарымды шығару үшін. Әрине, ол көрерменді екінші қатарға ысыру деген сөз емес. Бірақ кейде өнердің өзгеше мүмкіндіктері ашу үшін режиссерге өзімен өзі қалып, жай ғана өзі үшін қойылым қоюдың табысы мол. Бұл суреткердің тұлғалық дамуы үшін аса маңызды. Сондықтан да ара-тұра осындай тосын қадамдарға барып тұрамын. Ол – менің жан қалауым, ішкі сұранысым. Өйткені өнер киелі, жұмбақ қой, шабыт тегін адамға қонбайды. Мен де айналамда бір тылсым құбылыстардың жүргенін анық сеземін. Оның айқын дәлелі – кейбір қойылымдардың шешімдері кейде түсімде өмірге келіп жатады. Бұл да өнердің құдіреті болар.
Мен ойладым: Мұқанғали Томановты көп әріптесінен даралайтын ерекшелігі көп. Соның бірі – филология факультетінде оқыған, редакцияда қызмет еткен режиссердің қазақ тіліне, көркем әдебиетке ойының, сөзі мен тілінің жетіктігі, поэзияға жанының жақындығы. Элегияға толы ойларын әдемі суреттеп жеткізе біледі. Оның көптеген әңгімелері, өлеңдері облыстық газет беттерінде жарияланып, аудармалары мен пьесалары республикалық театрларда үздіксіз қойылып келеді. Атап айтқанда, «Қыздарым менің», «Жәннат» драмалары, «Madein махаббат» жастар комедиясы мен «Достар» ертегісі Орал, Атырау театрларының репертуарында табысты қойылып жүр. Көптеген пьесаларды заманауи формаға келтіріп, сахналық нұсқасын жасауда да өзіндік қолтаңбасын батыл әрі шебер көрсетіп жүрген суреткер. Оның қойылымдарындағы тұтас оқиға желісінің тасасында қалып, еленбей қалуы мүмкін елеусіз тұстар, адам жанының түкпірінде жатқан ішкі сезім иірімдерін дөп басып, лирикалық көріністердің өзін картина етіп, көркем бейне түрінде алдыңғы планға шығарып көрсете білу тәсілі – көрермендер мен театртану мамандары тарапынан үлкен шеберлік, тапқырлық ретінде бағаланып жүр. Режиссердің сондай үздік жұмыстарының бірі – талай республикалық, халықаралық додаларда топ жарып жүрген жазушы Рахымжан Отарбаевтың «Жалғыздық» шығармасы. Туындының сахналық нұсқасын түзіп қана қоймай, көрерменге ой саларлық тағылымды қойылым тудыра білгені режиссер еңбегі – шын мәнінде Атырау театрының зор табысы.
Режиссер айтады: «Жалғыздықпен» ең алғаш танысқаннан-ақ атауы мен жалпы шығарманың сыртқы формасының өзі бірден назар аудартты. Оқып шықтым. Алғашында ештеңе түсінген жоқпын. «Неге мұнша ауыр жазған?» деп ойладым. Бірақ кітапты қайта жауып қоя салуға қимадым. Дұрысы, қызығушылығым жібермеді. Аядай ғана әңгіменің астарында ауқымды ойлар жасырынғандай сезілді. Сол оймен кітапты қайта қолыма алдым. Екінші оқығанда шығарма табиғатына біршама бойлай бастағандай болдым. Әр сөйлемі мен сөзінің астарында кодтап жасырынған құпиялар мол екенін аңғардым. Осылайша, «Жалғыздық» «жұмбағымды шеш» дегендей өзіне қызықтырып, елітіп тұңғиығына тартып әкете берді. Сөйтіп,«Жалғыздықпен» оңбай «ауырдым». Отырып алдым да әр сөз-сөйлемін жеке-жеке бөліп алып талдадым. Бастапқыда көркем дүние ретінде шығармашылық қызығушылықпен көңіл қойсам, кейінірек сол жалғыздық күйі өзімнің ішіме де көшіп алғандай болып, дәл-сал күйді бастан кештім. Оның себебі – қызмет бабымен Оралдан Атырауға қоныс аударғаннан кейін арада тура бір жыл өткенде елде қалған анам қайтыс болды. Енді «Жалғыздықтың» табиғатын тіпті терең түсіне бастағандай болдым. Анамның соңғы сөзі ойыма оралды: «Балам, аман бол, ұзап бара жатырсың ғой...» деп еді соңғы кездескенімізде. Ақтық сөзі екен. Өзекте қалған өкініш сол, кейін бақұлдасып үлгере алмадым. Жан дүнием құлазып, жалғызсырап жүрген кезімде Рахаң – Рахымжан Отарбаевтың «Жалғыздығы» жаныма дәру болды. Мен ойлаған, мені толқытқан нәрселердің барлығы соның ішінде тұрды. Жазушының жалғыздығы, анасының қазасы... – бәрі, бәрі... Сөйтіп «Жалғыздықты» өзіме қарай ыңғайладым. Ыңғайлағанда сөздерін өзгерткен ештеңем жоқ, тек шығарма кеңірек ашыла түссін деп ішіне бір-екі сөз қостым. «Жалғыздықтың» көлемі қандай шағын болса, ауқымы қандай кең еді... ішіндегі көкектер, әупілдектер мақтаншақтар – оның барлығы адамдар ғой, жер басып жүрген мына сіз бен біз... Әр сөйлемі сұрапыл ойларға жетелейді. Дендеп кетсең, «Жалғыздықта» кеңістік мол екен. Шығарманың өн бойы толған код. Тек тылсымын тарқатып, жұмбағын шеше алсаң болғаны. Мен өз қойылымымда шығарманың тек сыртқы формасын ғана алдым. Ұңғи қазсаң «Жалғыздықтың» түбі – шыңырау. Бойлаймын десе, өзге режиссерлерге де қоятын, айтатын нәрсе көп. Тек тетігін таба алсаң болғаны. Ал менің «Жалғыздығымды» В.Высоцкийдің әндері әрледі. Сол музыка шерменде жаныма дәру болды, көңіл күйіме дөп келді. Осылайша, қойылымның түйіні тарқатылып, өзінен өзі қойылып шықты.
Мен ойладым: Ұзақ жыл Х.Бөкеева атындағы Батыс Қазақстан облыстық драма театрында табысты қызмет еткен режиссер кейін Атыраудың Махамбет театрына ауысқанында да бабын бір елі бәсеңдетпей, керісінше шығармашылық қарымының жаңа тынысы ашылғандай өнерін өрге оздырды. Сандаған сәтті, сәулелі спектакльдерді Ақ Жайық халқымен қауыштырып, халықаралық додаларда Махамбет театрының байрағын жеңіс тұғырына қондырып, тек биікте желбіретті. Атап айтсақ, 2019 жылы Испанияның Льорет-де-Мар қаласында ұйымдастырылған халықаралық театрлар фестивалінде режиссердің «Затмение» спектаклі Бас жүлде алды. Ал Мұқанғали Томанов қойған Рахымжан Отарбаевтың «Жалғыздығы» өткен жылы Түркияның Анталья қаласында өткен ХІ Халықаралық театр фестивалінде 23 мемлекеттен қатысқан 24 театрдың ішінен топ жарып, «Үздік спектакль» атанса, Ресейдің Керчь қаласында өткен халықаралық фестивальде режиссердің Атырау жастар театры ұжымымен қойған ағылшын жазушысы Бернард Шоудың «Цезарь және Клеопатра» пьесасы негізіндегі «Клеопатра» қойылымы да 11 үздік шығармашылық ұжым ішінен тағы да көш бастап, Бас жүлдені еншілеген болатын.
Режиссер айтады: Қазіргі қызмет етіп жатқан жұмыс орным – Атыраудағы Махамбет театрына өнер ордасының директоры Берік Жәменовтің шақырумен келдім. Ол кезде Рахымжан Отарбаев ағамыздың көзі тірі еді. Театрдың көркемдік жетекшісі болатын марқұм. Ағалардың сөзі – іні үшін мәртебе. Туған жерімді қимасам да, маған сенім артқан ағаларымның бірауыз сөзін жерге тастай алмадым. Жалпы, Орал мен Атырау бір ел саналады ғой негізінде. Арасын бөліп тұрған жалғыз Жайық, одан қалса Құрманғазымыз, Динамыз, Исатайымыз бен Махамбетіміз ортақ дегендей. Сондықтан жаңа ұжымды жатырқамадым, бірден бауыр басып кеттім. Жат ортаға келгенде жақынындай бауырына басқан ақылман ағалардың аялы алақаны мен ізетті інілердің қамқор көңілі жаныма жалау болды. Алаңсыз шығармашылық жұмыспен айналысуыма тамаша мүмкіндік сыйлады. Осы үшін де ұжымыма алғысым шексіз, дарқан пейілдеріне дән ризамын. Жалпы, өмір болған соң, қамшының сабындай қысқа ғұмырда інінің ағаны жаға, ағаның ініні тыныс тұтуы да теңдессіз бақыт екен. Әсіресе, шығармашылықта өнерде жүрген ағаларыңның жылы лебізін тыңдап, мақтауын есту де пенде көңіліңді марқайтып, шығармашылығыңа жаңа жол ашары сөзсіз. Осы тұрғыдан келгенде айналамдағы ақеділ пейілді адамдардың бәріне бас иемін. Алла нәсіп еткен тағдырдың тартуына мың алғыс.
Мен ойладым: Түрлі бағыт пен сан алуан жанрларды өн бойына сәтті түйістірген «сан өнердің тоғысқан мерекесі» – театрлар демін дұрыс тыныстатып, жүрегін мүлтіксіз соққызуда әсіресе, режиссерлердің еңбегі ересен. Өйткені бүгінгі жаңа заман өнерінде театрдың басты барометрі – режиссер саналады. Әлемдік тәжірибе тұтастай осы ойға тоқайласқан. Әйтсе де, ұлттық өнердің өрісін кеңейтуде көркемдік талаппен қатар ұлттық рухты ұрпақ санасына сіңіруде режиссер ұсынған әр қойылымның құндылығы мен маңызы теңдессіз. Осы орайда суреткерлік пен шынайылықты шығармашылығының темірқазығына айналдырған Мұқанғали Томанов қойылымдарындағы көркемдік қолтаңбаның қуаты әлі де талай зерттеу мен талдауларға арқау болары анық.
Режиссер айтады: Рас, қазіргі заманауи театр өнерінің режиссерге де, актерге де жүктер жауапкершілігі мол. Сан түрлі жанрлардың синтезі мен мың құбылған бағыттар бірнеше мыңжылдық тарихы бар театрдың бір орында тұралап қалмағанын, керісінше үздіксіз даму үстінде екендігін айқын аңғартса керек. Сондықтан да ізденіссіз, дайындықсыз, сезімсіз өнер тудыру мүмкін емес. Осы уақытқа дейін түрлі формалық шешімдер мен тәжірибелердің куәсі болдық. Өзгеше өнер тудыруға өзіміз де талпындық. Қателесіп те көрдік. Бірақ ол олқылық емес, керісінше қателіктен сабақ ала жүріп, ешкімге ұқсамайтын өзіңнің дара соқпағыңды қалыптастырсаң – шығармашылық адамының бағы сол, меніңше. «Қазір режиссерлік театр орнады, сол негізде спектакль туады» дейтін де тұжырымдар бар. Бұл – тенденция. Әйтсе де, менің ойымша, жақсы режиссермен бірге мықты актерлер де болуы керек. Екеуі бір-бірін толықтырып тұруы қажет. Бұл театр өнері үшін өте маңызды. Мәселен, маған сахнадағы космос туралы қызылды-жасылды нәрселер қызық емес. Әрине, кеңістікті сөйлеткен, ғарышқа көз тіккен жақсы. Бірақ суреткер ретінде ол мені қызықтырмайды. Маған бәтеңкесін сыммен байлаған, мұрнынан мұрынбоғы ағып тұрған бала, соның ішкі сезімдері, тағдыры қызық. Өйткені онда сезім бар. «Бәтеңкесін неге сыммен байлады?»,«Ол неге алысқа көз тігеді?»,«Жанары неге мұңды?» Соның сырын ақтару, содан тағдыр іздеу, міне режиссер ретінде мені сол ойлантады. Жалпы, шығармашылықтың қандай түрі болмасын, ол мейлі режиссерлік театр болсын, актерлік өнер болсын, сезім деген нәрсе өлмеуі керек деп есептеймін. Сахнаға суреткерлік тән: өзіңнің ойың, төл штрихтарың, ерекшеліктерің ауадай қажет. Сонда шынайы өнер туады. Мәселен, менің өмірлік кредом – сағыныш. Өмірді де, өнерді де сағынышпен өлшеймін. Содан шабыт алып, көрерменіме де сол ұшқынды, қуатты дарытқым келеді. Менің түсінігімде, театр көрерменді тәрбиелемейді. Кезінде өнер бәлкім, идеология құралына айналған да шығар. Бірақ театрдың бүгінгі талабы басқа. Оның нақты анықтамасын дөп басып айту да мүмкін емес. Әйтсе де, менің спектакльдерімнен көрермен ең құрығанда қызықты бір кітапты тауысқандай әсермен шықса, суреткер ретінде бақыт сол.
Біздің режиссура қазір, Құдайға шүкір, жасарып келе жатыр ғой. Шамам келгенше фестивальдерде жас режиссерлердің жұмыстарын көріп, қадағалап жүремін. Болашағынан үміт күттіретін жастар өсіп келеді. Мені сол қуантады. Фархат Молдағали, Жұлдызбек Жұманбай, Данияр Базарқұлов, Мейрам Хабибуллин, Фархатбек Қанафин, Дина Құнанбай бастаған таланттар шоғыры келе жатыр. Санасы сергек, ойлары терең. Солардың жұмысын көріп, қазақ театрының келешегінен мол үміт күтемін. Лайым солай болғай. Қазақ өнері мәңгі жасай берсін!
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
