Атына бұрыннан қанық болсақ та, бізге Өтежан Нұрғалиевті әуелі ақын Серік Ақсұңқарұлы таныстырды. Оның көзі тірі кезінде бұл кісінің жазған өлеңі бар. «Тәңірімен табысқандай елжірейді Ер түрік. Айға шапқан арыстандай, жатысын-ай, мертігіп...» деп басталады («Өтежан Нұрғалиев. Реквием»). Өзі түгілі Өтекеңнің кемпірі де қайтпаған тұста шыққан Серік Ақсұңқарұлының осы жыры. Одан кейін Ө.Нұрғалиев туралы бірнеше материал оқыдық, әртүрлі мінезінен хабардар болған сайын аталған туынды еске түседі де тұрады. Жары қайтқан соң жағдайы аса оңалмаған сияқты сезіледі соңғы жазған өлеңдерінің бірінен. «Ажал келіп менің де жарымды алды, жарымды емес қолдағы барымды алды. Атылмайтын оқ қалды пистолетте, сатылмайтын ақшаға арым қалды» деп жазды. Қосағының қазасынан соң кездескенде Құлтөлеу Мұқаш «неге жабырқап жүрсіз?» десе, «кемпірімді сағынып жүрмін», депті ақын.
Өтежан Нұрғалиевті аузынан тастамайтын екінші ақын Дәурен Берікқажыұлы еді. Кез келген думанды отырыстарда «Соғыстың соңғы жазын» алып шығып, ақынның өлеңдерін оқып тынысымызды ашатын. Біз алғашқыда кітаптарын оқып бастағанымызда шығармалары тартпаған, оның үстіне әр өлеңі кемі екі-үш бет, ұзақтау жазатын сияқты. Кілең баллада. Содан бір күні душар болдық. Басқарманың баласы туралы жырларға. «Сыңғыр-сыңғыр сүйіскенде стакан, жылдам атқан, жылдай болған қысқа таң. Сонда туған, тойда туған жалғыз ұл – өзі қазақ болса да аты – Степан» деп кете баратын. Осындағы алғашқы екі жол кімнің де болсын бетін бері қаратады. Ал, жалпы, өлең шедевр дүние.
Осы Степан мен Өтекең нағашылы-жиен болса керек. Степанның әкесі басқарма, ол – жағдайлы отбасының баласы. Сұмдықтың бәрі осы жерден басталады. «Өтпесе де маған жәбір-жапасы, жатты менде жетімдіктің қапасы. Ылғи алшы тұратұғын сияқты, бастықтардың баласының сақасы» дейді ақын. Жетімдіктің қапасымен өмір сүрген ақын нағашысы, басқарманың баласының асығының жартысын бір-бірлеп ұрлап алады да, көп ұзамай әжесімен басқа ауылға көшіп кетеді ғой. Есебі түгел, Степаны жоқ ауылда сол асықтарымен жарқыратып ойнаймын ғой деп жүргенде, қырсық қылғандай Степанның әкесі бұлар көшіп келген ауылға басқарма болып келеді. Құдайдың құдіретін көрмейсіз бе?! Содан шала бүлінген бес жасар «ұры» бала айласын асырып алған асықтарын су түбіне жібермей ме? «Менің халім мүсәпір хал, жасық хал, дәл осындай болады екен пасықтар. Бата берді шым-қарағай тереңге, жүзе алмайтын солдаттардай асықтар». Оқиға желісімен өрілетін өлеңді басынан оқып келгенде ойламаған жерден осылай төңкеріс жасайтын шумақтар жеткілікті. Жетімдіктің қапасы мен соғыстың зәбір-жапасы күллі халықтың сана-сезімі мен ой-өрісін, психикасын мүлде басқа арнаға, арна емес, ашық күннен тығылған жарғанаттай қараңғы жықпылдарға сүңгітіп жіберерін аңғартады. Сөйтсе де, адамның асыл рухы мен ар-ұяты басқарманың әйелі ғана жарық күнде желбіретіп жайып қоятын ақ орамалдай күллі ауылдың көзін арбап тұруға тиіс деген оймен еңсе тіктетеді ақын. Біз шет-жағасын ғана айтқан бұл – «Басқарманың баласы» деген бірінші өлең. Екіншісі бұдан да өткен ғаламат.
Адамзат баласына соғыс салған қасіретті Өтежандай сезіндіріп жырлаған ақын кемде-кем деп білеміз. Мұны біз ғана емес, бертінде орта буын ақындардың біразы жазды. Мәселе соғыста мыңдап қырылған солдат пен оның зарында ғана емес. Ерлері соғысқа аттанған елдің жетім тағдырында. Баскөтерері кеткен ауылда бәрі жетім: жетім шал, жетім кемпір, жесір әйел, жетім бала – бәрін бір шыбықпен айдаған басқарма. Ақынның айтуынша, көз біткеннің назарын түсірген Балғатша он төрт-ақ жаста есейіп кеткен дейді. «Тезек теріп қайтып жүріп кешкілік, қойды дейді жар астында тостырып. Өріп жүрген босағадан өсек сөз, Өтенменен қойды оны қостырып. Өтен деген келмесе де өлуге, жарамас жан... жүгіруге... желуге...», дейді.
Өтендер мен Тәжібайларды бес жасар кезінде қалай көрді, солай бергенін айтады замандастары. Ал «Тағы да басқарманың баласы» атты өлеңнің оқиғасы басынан өткен бала түгілі, оқыған жас жүректерді есейтіп жіберетін-ақ дүние. Және оны қалай суреттеп, қалай ұтымды жеткізген ақын. Кеңінен толғап, ұзағынан шырқайтын мұндай өлеңдер қазір кемде-кем. «Біз әкеден жыртық болып қалғанбыз» дейтін Өтекең сонда ауылдағы бес-алты баланың бар көрген кереметі – басқарманың мақпал киген баласы екенін айтқанда, ішің солқ етеді. «Қып-қызыл болып басындағы түлкісі, Ертелі-кеш бір сөнбейді күлкісі» дейді басқарманың баласы туралы.
«Өзі оңбаған – бес жасамай жатса да, қыздар жайлы ұят өлең айтатын» сол бала екеуі қатар үздік шыға берген соң келер жылы мұғалім шақырып алып: «Биыл ударник болуға тиіссің», деп көндірген соң басталады әңгіме. Осылайша, озаттықтан түсіп, екпінді ғана болып жүрген ақынның басындағы жағдай қай заманда болсын әр саладан қылаң бермей ме? Сөйтсе де, ақын жеріне жеткізіп жырлайды:
«Тартып алған бедел менен
бағаны,
Сол баланы уақыт еске салады.
Тура отыз жыл толған екен,
мінекей,
«Төрт» пен «бестің» арасында
адасып,
Менің бағам жылап кетіп
барады...
Біреулер бар жаңсақ басқан
қадамды,
Көрсе белден бір сызады
адамды.
Мезгілінен бұрын қоя салады,
Мезгіл ғана қоя алатын
бағаңды...».
