Жазушының төлбасы туындысы

Аталған шығарманың «Жі­бек жолы» деп аталуы да оқыр­манды тарихтың терең қойнауына тартып әкетеді. Біз­дің дәуірімізден бұрынғы II ғасырдан басталған Ұлы Жібек жолы Батыс пен Шығыстың арасын жалғаған көпірге айналды. Бұл керуен жолы жай жол емес, ол сол кездегі көптеген елдің саясаты мен экономикасына, жалпы қоғамның дамуына айтарлықтай ықпал етті. Осы Жібек жолы қазақ жеріне тың серпін берді, соның бойында орналасқан Отырар, Сауран, Сығанақ, Тараз және т.б. көне қалаларда сауда-саттық қана емес, білім мен ғылым дамып, әлемге танылған ұлылар шықты. Бұған дейін осы тақырыпты тарихшылар өз еңбектерінде айт­қанымен, әдебиетімізде бұ­рын-соңды қозғалған емес. Осындай күрделі тақырыпқа жастығына қарамастан, Дү­кен­бай ағамыздың қорықпай барып, роман жазуы – батылдық. Бір жағынан, бұған жазушының бала күнінен Қаратау бойында туып, сол көне шаһарлардың қирандысын көзімен көріп, ол жайында аңыз-әңгімелерді естіп өскені әсер етті деп ойлаймыз.

Шығармада сол дәуірде ата­ғы алысқа тарап дүркіреген Деш­ті-Қыпшақ ұлысының әдет-ғұрып, тұрмыс-салты, тыныс-тіршілігі мен сол кезеңде өмір сүрген хандар мен батырлардың, қарапайым адамдардың болмысы, мінезі көңілді селт еткізер детальдар, ұтымды эпизодтар арқылы көркем бейнеленген. Романдағы екі-үш кейіпкерден басқасын, суреткер қиялы ар­қылы дамытып, туынды желі­сін философияға құрған. Роман көлемді үш желіден тұрса да, ондағы оқиғалар мен кейіпкерлер бір арнаға тоғысқан.

«Селеу басы селбеледі, ыстық керімсал тағы ырқылдай соқты. Алпауыт жылқы еңсесін жинап алды, алдыңғы оң тұяғымен жер тарпыды. Атырабат дү­зінің дәр осы мезеті Інжу үгіз (Сыр­­дарияның орта ғасырдағы қып­шақша аты) өзенінің үйіріліп ағар мінезіне ұқсаған. Інжу үгіз де кейде ішін тартып тұнықтанып, кейде ақ саны жалтыраған жеңге толқынын алдына салып айдап ағатын» деп басталған алғашқы беттегі осы көріністен Деш­ті-Қыпшақ даласының келбеті көз алдыңызға елестеп, бүгінде арнасы тарылып, тынып аға­тын Сырдарияның бір кезде бұл­қынып аққан ағысын сезінесіз.

Көркем шығарманың басты мақсаты оқырманына ой салып, оның жан дүниесін тебіренте алуы. Бұл жағынан біз сөз етіп отырған роман өз міндетін толық орындаған. Өйткені туындыдағы байлықтан мейманасы тасыған хандар мен бектердің халық тағ­дырын ойыншық етіп, ауыр тұрмыстан қажыған жұрт­шы­лыққа түрлі салық түрін ойлап тапқанына жаныңыз ауырса, енді бірде өтірік айтып, жалған сөйлеп, қойны-қонышқа дейін кіріп кеткісі келетін ел­шілерді Отырар әкімінің қа­был­дағанына қайран қаласыз. Со­нымен бірге жауырынға қарап көріпкелдік болжам айтатын Жалаңаштың бейшаралығы мен Бауыршық сұлтанның опа­сыз­дығына күйінсеңіз, сарбаз әйел Баршынның кіршіксіз махаббаты мен көріпкел Ғаббастың даналығы, қыпшақ әміршісі Иланшы Қадырханның өз елінің қамын жеген парасаттылығы мен көрегенділігіне сүйінесіз. Ошақбай батырдың Баршын арудың жар төсегінен биік мақсатына көңіліңіз толса, Оты­рарды қорғасуға келген әрі залым, әрі аяр, қулығына құ­рық бойламайтын сартауы­л сар­базынан еріксіз іш жия­сыз. Романды оқып отырып, ав­тор бір кезде ғылым мен бі­лім­нің, сауданың орталығы бол­ған көне Отырардың жер бе­тінен құрып кетуіне Шыңғыс хан шапқыншылығы ғана емес, оның түбі – ел басында отырған хандардың халықты біріктірмей, өз қара басын ойлап, байлықтан басқаны мансұқ етпегендігін астарлап айтады.

«Жібек жолы» романының алғашқы басылымына редактор болған белгілі жазушы Рамазан Тоқ­таров: «Бұл шығарма ав­тор­дың бұрынғы «Фараби», «Отырар» повестеріне мүлде ұқ­самайды, құрылымы бөтен, сөз саптауы сара, фабула – бел-о­мыртқасы Шыңғысхан жо­рығынан кейінгі Ұлы Жібек жо­лының тоқырауы, даңғылдан сүрлеуге айналуы, Ұлы дала пер­зенттерінің алауыздық, бақ­таластық, жалғандықтан шілдің қиындай азып-тозуы пәлсапалық толғаммен көркемделеді» де­се, белгілі сыншы Құлбек Ер­гөбек: «Жібек жолы» – он үшін­ші ғасырдағы қол төңкерген моң­ғол мен қасарысқан Дешті-Қып­шақ ғаскерінің текетіресі, ашкөздік пен намыстың ит­жығыс түсуі ғана десеңіз – қа­телесесіз. Оқиғаның бетінен қалқығаныңыз. Шын мәнінде шығарманың шындығына терең үңілсеңіз: орта ғасырдағы Оты­рар халқының жай-күйін, ты­ныс-тіршілігін, кейіпкердің мі­нез қалыбын шерткен тарихи-фи­лософиялық қуатты пайым табасыз», деп бағалаған.

Түйіндеп айтқанда, көрнекті жа­зушы Дүкенбай Досжанның та­рихи романының негізгі идеясы – ауызбірлігі жоқ, бақталасы көп ел азып, бөтеннің байлығына қы­зық­қан қолбасылардың тор­ғайдай тозатындығын түйсін­діреді.