– Бауыржан мырза, әңгімемізді отандық фильмдердің прокаттағы жағдайынан бастасақ. Кинотеатрларда ұлттық өнімдеріміз қаншалықты ұлықталып жатыр?
– Мәселені орынды көтеріп отырсыз. Түйткілдің тамырына тереңірек үңілу үшін, әңгімеміздің әлқиссасын әуелі өткен айларда жүргізілген статистикадан бастайық. Мысал ретінде, тамыз айын қарастырып көрсек. RENTRAK компаниясының мәліметі бойынша, Қазақстанда тамыз айында барлығы 55 фильм прокатқа шыққан. Кірістердің жалпы сомасы 1,5 миллиард теңгеден асты. Прокатта алты қазақстандық фильм ғана болған, бірақ оларға жалпы алымдардың үштен бірі (30,1%) тиесілі. Ал жалпы көрсеткіш мынадай: АҚШ шығарған 21 фильм (38,1%) жалпы кірістің 63,9%-ын жинады. Еуропалық 17 картина көрсетілген фильмдердің 30,9%-ын құрады. Олардың кірісі – 2,4%. Қалғаны – Канада, Мексика, Аустралия, Қытай және Ресей елдерінің фильмдері. Оларға прокатта болған барлық картинаның бестен бір бөлігі және тамыз айындағы бүкіл жалпы кірістің тек 3,5%-ы ғана тиесілі. Соңғы көрсеткіш көзге оттай басылады. Нәтижесінде мынадай сұрақ туындайды: экономикалық тұрғыдан шамалы нәтиже беретін картиналарға экран уақытының 20 пайызын беру қаншалықты орынды және қаншалықты тиімді?
– Кино маманы ретінде бұл сұраққа өзіңіз қалай жауап берер едіңіз?
– Мәселе мынада, қазір біздің кинотеатрларымыздың экрандарына мемлекеттің қолдауымен түсірілген 12 жаңа картина шыға алмай отыр. Қыркүйек пен желтоқсан аралығында 12 фильм прокаттау жоспарланған. Мен сізге айтайын, егер сол «үш пайызды» алып тұрған таныс емес елдерде шығарылған фильмдердің кем дегенде жартысы біздің режиссерлер түсірген туындылармен ауыстырылса, үш пайыз алты, тіпті тоғыз пайызға дейін көтерілетін еді. Басқаша айтқанда, біздің картиналарымыз арқылы екі-үш есе көп ақша табуға болады. Бұл – өте маңызды мәселе және біз мұны жақын арада киноиндустриядағы әріптестерімізбен талқыға салып, қандай да бір шешім табуымыз керек.
– Ендеше, кинотеатрларда біздің фильмдердің орнына касса жинамайтын Қытай, Канада және Мексика фильмдері неліктен көрсетілуде? Бұған қалай жол беріліп отыр?
— Мұны анықтауға тырысып көрейік. Мәселен, жақында «Ана, мен тірімін!» («Мама, я живая!») фильмінің продюсерлері сөз сөйледі. Олар өз фильмдерін ірі желілерде прокатқа шығарғысы келді, бірақ әрекеттері сәтсіз болды және кино желілері мен Орталық арасындағы қарым-қатынастың дұрыс болмауы, кезінде біреуге біреу қажетті қолдау көрсетпеуі себеп болып отыр деген ақпарат айтылды. Бірақ Киноорталық арнайы бір компанияларға атаулы қолдау көрсетуге құқылы еместігін түсіну керек. Бұл – мемлекеттік қолдауды бөлетін бірыңғай оператор, яғни тиісінше ол қолдауды тек заңдар мен заңнамалық актілерге сәйкес жарияланған конкурс арқылы көрсете алады. Осыны жеткізгім келеді, бұл – бірінші маңызды мәселе.
Екінші себеп – мұндай фильмдерді елге әкелетін дистрибьюторлар тарапынан көрсетілетін қысым. Кәсіби тілде бұл «пакеттік кескіндеме» деп аталады – блокбастерлермен қоса қалғаныңның бәрін аласың. Логика жоқ. Шынында да, ол фильмдерді кинотеатрларда көрсету үшін белгілі бір шығындар қажет: логистика, субтитрлеу және тағы да басқа қажеттіліктер. Бірақ фильм әдеттегідей табыс әкелмесе, мұндай шығындардың мәні неде? Бағана айтылған үш пайызға келетін болсақ, мәселе тіпті ол арқылы біреудің ақша табуында емес. Дистрибьютор бұл шығындарды өз пакетіндегі «кассалық» фильмдер арқылы өтейді, ал кинотеатрлар? Олар бұл фильмдер арқылы көп ақша таппайтыны белгілі. Онда неге мұндай киноны отандық фильмдерге алмастырмасқа?
– Дәл осы сұрақ біздің де көкейімізді тесіп отыр. Өзіңіз әңгімеміздің басында айтып өткен тамыз айындағы көрсеткіш бойынша прокаттан түскен табыстың үштен бір бөлігін алып келген алты қазақстандық фильмнің барлығы да комедия жанрындағы туындылар екен. Демек көрермен таңдауы – осы. Кассалық алымдар бойынша да олармен бәсекелесу мүмкін емес секілді...
– Олармен ешкім бәсекелес болайын деп отырған жоқ. Алайда менің кинопрокат саласындағы экзотикалық елдердің картиналарына қайта-қайта назар аударып отырғаным бекер емес. Неліктен біз олардың орнына өз картиналарымызды көрсетіп, одан да көп нәтижеге қол жеткізе алмаймыз? Айта кетсек, бұл тек қаржылық көрсеткіштермен ғана өлшенбейді. Біріншіден, оның артында қазақ киносын дәріптеу тұр. Екіншіден, осы салада жұмыс істейтін өндірістік компанияларға қолдау көрсетіледі. Үшіншіден, ең бастысы, біз кинематографтың «тарихын» қалыптастыру арқылы жас есімдерді насихаттаймыз. Бұл – жаңа актерлер мен режиссерлер, экрандарда пайда болатын тың киножобалар. Мысал ретінде Данияр Алшынов пен Асқар Ілиясовты алайық. Олар қазірдің өзінде өте маңызды халықаралық деңгейге шыққан. Түсірген фильмдерінің де саны күн санап артып келеді. Бұл, әрине, көрермен үшін қызықты немесе қыркүйек айының соңында прокатқа шыққан ВГИК түлегі Айдын Сахаманның «Дос-Мұқасан» атты өте қызықты режиссерлік дебюттік жұмысын алуға болады. Әділхан Ержановтың «Мүйізтұмсық» («Носорог») картинасы белсенді жұмыс үстінде және оған Александр Роднянский сияқты ірі продюсердің қатысуы біздің киноға деген қызығушылықтың маңызды көрсеткіші екені сөзсіз. Барлығымыз, тек Киноорталық қана емес, дистрибьюторлар да, кинотеатрлар да осы үрдістерді көріп, шетте қалмауы керек.
Әрине, біздің картиналарымыздың Токио, Берлин және тағы да басқа ірі кинофестивальдардағы көптеген жетістігін ескеру қажет. Олар да біздің киноға деген қызығушылықтың көп екенінің көрнекі көрсеткіші. Қазақстандық көрерменді бұл алаңнан тыс қалдыру дұрыс емес. Идеология тұрғысынан да, индустрияны дамыту тұрғысынан да, кірістер тұрғысынан да. Бұл фильмдерді прокатқа шығару, ыңғайлы көрсетілім уақытын, сеанстардың жақсы санын беру – мұның бәрі көрерменге осы фильмді көруге мүмкіндік береді. Нарықта, индустрияда бізге тек алға жылжу қажет. Өз кезегінде, біз әкімшілік ететін бюджеттік бағдарламалар аясында полиграфия, тираждау, коммерциялық емес көрсетілімдер ұйымдастыру, жаңа картиналардың тұсаукесерлерін өткізуді өзі жауапкершілігімізге аламыз.
– Аталған бағдарламаларға толығырақ тоқталып өтіңізші...
– Шындығында, біздің фильмдерді танымал етуге және ілгерілетуге бағытталған екі бағдарлама бар. Біріншісі – «Шетелдегі Қазақстан киносының күндері». Осы жылдың соңына дейін біз фильмдерімізді 15 елде көрсетеміз. Аталған бағытта тиісті жұмыстар жүргізіліп жатыр. Негізгі мақсат – ірі кинонарықтарға бет бұрып, ұлттық киномызды шетелге сатумен белсенді айналысу. Болашақта біз бұл бағдарламаны қосымша ішкі нарыққа бағыттауды да жоспарлап отырмыз. Ол енді болашақтың еншісінде.
Екінші бағдарлама – «Тираждау және дистрибуция» (бірақ біз оның атауын «Мемлекеттік қаржыландыру алған қазақстандық киноны прокаттау және ілгерілетуге мемлекеттік қолдау көрсету» ретінде өзгерту туралы мәселені көтеретін боламыз деген ойдамын). Бұл бағдарлама елдің екі ірі қаласымен шектелмей, аймақтық кинотеатрларда да белсенді жұмыс істей отырып, прокаттау, ілгерілету, премьералар мен басқа да маркетингтік іс-шараларға қаражат бөлуді көздейді. Аталған бағдарламаға қатысуға конкурс мемлекеттік сатып алу порталында жарияланған. Отандық киноны насихаттауды іске асырғысы келетіндер тендерге еш кедергісіз қатыса алады. Бұл тетік өз деңгейінде табысты жұмыс істейді деп сенемін. Кем дегенде, бірінші жартыжылдықтың талдауы, біздің бірнеше картиналарымыздың прокатқа шығуы жарқын келешекке нық сенім береді.
– Бізде қашан болмасын қандай да бір жаңа мемлекеттік бағдарламалар қабылданып жатады. Бірақ бүкіл әлем жұмыс істеп жүрген дайын механизмдер бар емес пе? Мәселен, Франциядағы квоталау бағдарламасы сияқты. Солардың тиімдісін неге өз тәжірибемізде пайдаланбасқа?
– Француз заңнамасында «квоталау» ұғымы жоқ. Дәлірек айтқанда, бұл болды – бірақ тек 1946 жылдан 1950 жылға дейін. Оларда қазір мынадай ережеден тұратын мультиплекс заңы қолданысқа енгізілген: бір кинотеатр бір фильмге бір күнде экран уақытының көп дегенде 30 пайызын ғана бере алады. Бұл ереже неліктен мультиплекс заңы деп аталады? Себебі ол көпзалды кинотеатрлардың қызметін реттеу үшін қабылданған. Өткен жылы «Кинематография туралы» заңға өзгерістер енгізілгенде, біз осындай нормаға бастамашы болдық. Кинотеатрлардың өкілдерімен «зум» арқылы кездесулер өткіздік, олармен сөйлестік, ұлттық фильмдермен толықтырыла алатын арасында өте аз бос уақыты бар көрсетілім сызбасын құрдық. Бірақ барлық кинотеатр мен дистрибьютор қарсы шықты. Оларды «Атамекен» ҰКП қолдады.
Әйтсе де қуантарлығы, осы жылдың басында біз өз картиналарымызды таныстырғаннан кейін, іс алға жылжығандай болды. Бұл кезеңде прокаттаушылар фильмдерімізді бірінші көреді, содан кейін оларды өз кестелеріне енгізуге тырысатын болады деп келіскенбіз. Одан кейін не болды дейсіз ғой? Кинотеатрлар көрсетілім үшін алдын ала төлем талап етсе, дистрибьюторлар біздің өндірушілерден дистрибуция үшін ақша ала бастады. Бірақ ешқайсысы әр картина үшін кем дегенде қарапайым сеанстар санын береміз деп уәде етпеді! Нәтижесінде, фильмдердің өте аз санын айтпағанда, бізге ең ыңғайсыз уақыт пен екі-үш сеанс берілді. Салдарынан көрермендер кинотеатрларда отандық фильмдерді осындай жолмен ғана көре алатын жағдайға жетті. Бұл әрине, өте өкінішті жағдай.
– Ал бұл мәселені дұрыс жолға қоюдың қандай да бір шешімі бар ма?
– Прокаттау бойынша талдаулар мен әңгіменің басында келтірген мысалдарды біз ай сайын Мәдениет және спорт министрлігіне қызметтік хат түрінде береміз. Мұның салдары қандай болуы мүмкін екенін түсінесіз бе? Егер сала ұсынылған шешім жолдарымен келіспесе, ал мемлекеттің бұл процеске араласуға мүмкіндігі бар болса, ол ешкімге қарамай жоғарыдан реттей бастайды және ойын ережелерін өзі жазады. Ал мұндайдан бәріміз де алыс болғымыз келетіні анық. Сондықтан да керісінше, бәрін бейбіт жолмен шешуге мүдделіміз. Өйткені фильмге кинотеатрға шығуға, ал кинотеатрға одан ақша табуға мүмкіндік берілетін болса – бұл қалыпты жұмыс істейтін нарықтық заң, одан бәрі де пайда табады. Кинотеатрлар ұлттық киноны көрсетуге қызығушылық танытады, өйткені ол бұрын кинотеатрларға бармайтын аудиторияны жинайды және ақша табады. Бұл мемлекетке де тиімді. Ол киноға инвестиция жасайды, яғни көңіл көтеруге арналған кино емес, сапалы һәм мазмұнды туындыларға қаржы бөліп, фильмге сатып алынған билеттер мен көрермендер аудиториясы түріндегі кері байланысқа ие болады.
– Қалай болғанда да, егер мемлекет өзі қаржыландырған картиналарды ілгерілеткісі келсе, кинотеатрларға қолдау көрсететін мемлекеттік бағдарлама керек шығар?
– Тағы да халықаралық тәжірибеге жүгінейік. Бастаған екенбіз, Франция мен Ресей мысалын әрі қарай жалғастырайық. Қазіргі жағдайды белгілі себептерге байланысты айтпай-ақ қояйық. Меніңше, бұған пандемия кезеңіндегі жағдай көрнекі мысал бола алады. Карантин уақытында Францияда кинотеатрларға 16 миллион еуро көлемінде көмек көрсетілді. Ал оның негізгі механизміне тоқталсақ, жалпы, Францияда мемлекет кинотеатрларға қолдау көрсетпейді. Бұл мүмкін емес, мемлекет бұл салаға бір тиын салмайды. Мұның бәрі тек CNC (Centre national du cinéma et de l’image animéeа) – Францияның кино орталығы арқылы жүзеге асады. Ол кинотеатрларда әр сатылған билеттен ақша жинап, кейін жыл соңында оларды қайтарады. Барлық 100 пайызын емес, белгілі бір төмендету коэффициентін қолдану арқылы. Бұл залдардың, жұмыс істейтін желілердің санына байланысты. Ал пандемия кезінде CNC бұл ақшаны жылдың соңында емес, пандемия кезеңінде, яғни жыл ішінде пайдалануға рұқсат берді. Ең бастысы, олар бұл ақшаны кинотеатр қызметкерлерінің жалақысын төлеуге пайдалануға рұқсат берді. Бұл форс-мажорлық жағдайларға байланысты, қолданыстағы нормаларды бұза отырып жасалды. Өйткені егер ақша кинотеатрларға қайтарылса, олар қатаң белгіленген мақсаттарға, атап айтсақ, технологияларды жақсарту, көрермендерге қызмет көрсету сапасын жақсарту және тағы да басқа қажеттіліктерге жұмсалады, бірақ еңбекақы қорына емес. Ал Ресейде ол кезде Үкіметтің Федералды резервтік қорынан бүкіл салаға көмектесу үшін 4,4 миллиард рубль бөлінді. Бұл ақшаның жартысы ұлттық киноны шығарумен айналысатын өндірістік компанияларға, екінші жартысы кинотеатрларға кетті. Мұнда ақшаны бөлу механизмі келесідей болды: әрбір кинотеатр мен әрбір кинотеатр желісі есеп берді – олар ЕАИС арқылы көрсетілген ұлттық фильмдердің үлесі қандай екенін көре алды. Осы үлеске пропорционалды түрде олар мемлекеттен көмек алды. Әрине, салықтар мен басқа да міндетті төлемдер бойынша қарыздардың болмауы есепке қоса алынды.
– Ал бізде кинотеатрларға ешқандай көмек көрсетілмеді. Неге?
– Пандемия кезінде біз саланы қолдауға ақша сұраған кезде (бірнеше рет жазбаша түрде осындай өтініштермен Мәдениет және спорт министрлігі мен Үкіметке жүгіндік), бізге мынадай сұрақ қойылды: механизм қандай болады? Бұған жауап бере алмадық, өйткені ол кезде ұлттық мәртебесін тек бір-екі фильм ғана алған, ал нарықтағы фильмдер онсыз да кіріс әкеліп жатты. Сол уақытта кейбір фильмдеріміздің прокатқа шыға алмай тұрғаны, кейбір фильмдер үшін дистрибьюторлар алдын ала төлем сұрап жатқаны туралы анықтама берілді. Мемлекет бұл талаптарға қалайша келіседі?.. Осы тұста мен назар аудартқым келетін ең басты нәрсе – біздің түсінігіміз бен ынтымақтастығымыз тек мемлекетке ғана қажет емес. Бұл, ең алдымен, индустрияның өзіне қажет. Ол өзін-өзі қамтамасыз етуі керек. Ал бұл әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, отандық киноның ел экрандарындағы 30 пайыздық үлесімен қамтамасыз етіледі. Егер біз қандай да бір себептерге байланысты голливудтық контентсіз қалатын болсақ, онда тек өзіміздің ұлттық өнім ғана саланы ұстап тұра алады. Сондықтан қайталап айтамын, өзін-өзі қамтамасыз ете алатын күшті киноиндустрияны біз тек күш-жігерімізді біріктіре отырып құра аламыз. Шын мәнінде дәл қазіргі таңда ұлттық киномыз қолдауға зәру.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
