Қадымша қолжазбалар

Қарағанды аймағында жал­пақ жұрт бұл күні жыға тани қой­майтын, сондай мәлім де бей­мәлім тарихи тұлғаның бірі – Нұр­жан Шоңұлы. Былтыр 500 бет араб жазуындағы өлеңдерінің қол­жазбасы табылған. Ұрпағы ұзақ жылдар бойы іздесе де нәтиже шықпапты. Зерттеушілердің та­­бандылығының арқасында ен­­ді ғана мәлім болған жайы бар. Нақтыласақ, Алматыдағы Мұх­тар Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институты қо­рында сақталған қолжазба 2021 жылы ғана аудармашыларға жет­ті. Кешегі күні араб қарпінен ки­риллицаға түскен ақын шы­ғар­масының бір парасы Арқа жұртымен қауышты. Шығар­малары топтастырылған «Мирас» кітабы – Нұржан Шоңұлының мол мұрасының бір бөлшегі ғана. Жарыққа шығуына қолдау көрсеткен – ұрпағы. Әлі алда кириллицаны күткен 400 беттік арабша қолжазба тұр.

Ел ішінде арагідік Нұржан Шоңұлы – ақын әрі би деген болжам айтылады. Алты Алаш­тың ардақтысы, ұлт көсемі Әли­­­хан Бөкейханмен бірге өс­кен, дос-жаран деген дерек те жоқ емес. Шығармаларын тауып, қадымшадан, ки­рилли­ца­ға түсірген – Айдаржан Бал­та­байұлы. Қазір осылайша 500 бет­тік қолжазбаның 100 бетке жуы­ғы ғана аударылды.

Бұл Айдаржан Балтабай­ұлы­ның қадымшадан аударған алғашқы кітабы емес. Бұған дейін кеңес одағы кезінде билікке хат жазып, қажыға барған, әл-Фарабиді аударуда қолтаңбасы қалған Қажыбай Мәндібайұлы туралы, сондай-ақ өңірдің өзге де оқыған діндарларының жазба-

ларынан тұратын «Аманат» кітабы жарық көрген. «Аманаттың» жа­рық көруіне көмек көрсеткен қоғам қайраткері Оралбай Әбді­кәрімов екенін атап өткен жөн.

Айдаржан Балтабайұлы Нұр­жан ақынның есімін алғаш рет «Аманат» кітабына дайындау кезінде кездестіргендерін айтады. Бұл – 2017 жыл. Одан бері 5 жыл бойы ақынның мұрасын шарқ ұрып іздеп келіпті. Қолына қолжазба тигеннен кейін кітапты кириллицаға аударуға кіріскен көрінеді.

– Нұржан Шоңұлының шығар­маларын табу, оны жарыққа шығару оңай болған жоқ. Жан-жақтан іздедік. Ақын Серік Са­ғын­тай екеуміз 5-6 жылдан бері ескі жаз­­баларды тауып, жарыққа шы­ғарып келеміз.

Қолжазбасы Мұхтар Әуезов атындағы институт қорынан табылды. 6 ай бойы аудардық. Бір ай кітапқа түсірдік. «Ақын Әлихан Бөкейханмен жолдас болды, бірге жүрді», деген сөздер бар. Бірақ біз мына жұмысымызда ондай деректі кездестіре алмадық.

Бес жыл бұрын «Аманат» кіта­бын шығарғанда Біләл әкеміздің жазған «Нұржан ақынның айт­қан өлеңі», деген бір дәптер көр­ген едік. Міне, сол арқылы Нұр­жан Шоңұлының қаншама шы­ғар­маларын тауып алдық. Кейіннен ақынның поэмалары мен өлеңдерінің сақталуына ауыл мұ­ғалімі Сейітқазы Әбдіразақ ағамыз мұрындық болғанын біл­дік. Нұржан ақынның баласы Бі­ләл қолжазбаны осы кісіге тапсырса керек.

Мен тікелей аударамын, Серік оны оқып, жолы қалып қойған тұстарын түгендеп отырады, – дей­ді Айдаржан Балтабайұлы.

Аудармашы Нұржан ақын кедей деген дерекке да күмәнмен қарайды. Шығармаларының өзі Нұржан ақынның тектілігінен хабар береді деген пікірде. Қар­қаралы уезі Темірші болысында 1860 жылы туған ақын 1931-1932 жылдары 73-ке қараған шағында Семей губерниясында қайтыс бо­лыпты.

– Кедей адамның осынша шы­ғарма жазып, топтауы мүмкін емес. Сол себепті кедей дегенмен келісе қоймаймын, – дейді Айдар­жан Балтабайұлы.

Жазушы, ақын Серік Сағын­тай  ақынның кириллицаға түс­кен нұсқасы түпнұсқамен бірдей екенін айтады. Оның айтуын­ша, өңделмеген, қайта редак­ция­ланбаған. Кітапқа енген «Аб­дулхамит» поэмасы және өлеңдер топтамасы ақынның аузынан қа­лай шықса, солай кириллицаға тү­сіріліпті.

– Мен бұл кітаптың бір әрпін де өзгерткен жоқпын. Өйткені ол қиянат болар еді. Бұдан бұрын «Аманат» деген кітап шығар­ған­быз. Осы өңірдің діндар, ақын­дарының ескі жазбалары. Соны бір ақындарға апарғанда олар өң­деп жіберіпті. Ол дұрыс емес. Шы­ғармаға, оның авторына обал емес пе?

Қадымша аз-маз танитыным бар. Кей жерінде бір-екі сөздер тү­сіп қалуы мүмкін. Бірақ Нұржан ақын­­ның туындылары тура түп­нұс­­қадағыдай. Бір-бірінен еш айыр­­машылық жоқ. Бірауыз сөзіне қалам тимеді. Кітапқа 2-3 тол­­ғау-дастаны, 3-4 өлеңі және «Аб­­дул­хамит» деген поэмасы, «Мың бір түн» ертегісінің үзіндісі кірді.

Бұл қолжазбаның құндылығы неде? Ертең латыншаға көшсек, қадымшаны мүлде ешкім оқы­май, қолжазбалар сол күйі қалып қояды. Сондықтан оны ки­риллицаға тү­сіріп, жарыққа шы­ға­ру ләзім. Жаз­балар – сонысымен құнды.

Қазірдің өзінде Айдаржан Балта­байұлында Қостанай қала­сында, Жаңаарқа, Ақтоғай, Шет ауданын­да өмір сүрген біраз адамның қа­дымша қолжазбалары бар. Кө­лемі 1000 беттен асып жығы­лады. Оны жа­рыққа шығаруға біраз уа­қыт керек, дейді Серік Сағынтай.

Нұр­жан ақынның шығар­маларын аударған азамат­тардың айтуынша, бір қадымша кітапты оқып, жарыққа шығару үшін кемі 4 ай уақыт қажет.

Қарағанды облысы