Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Домбыра – қазақтың жаны, мұқалмас рухы, тарихи жады және ары!
Қазақтың күй мұрасын зерттеуші Ақселеу Сейдімбек жазғандай «күй – қазақтың аспапты музыкасы, күй – адамның белгілі бір сезім сәті.
Күй деген түбір сөзден өрбіген, алуан мағыналы сөздердің ортақ қасиетін, сабақтас мәнін аңғартуға болады. Ол – күй деп басталатын қай сөздің де сезімін қайнатып жататындығы».
Иә, атам заманнан бері қазақ әуелі «Мал-жан аман ба?», «Көңіл күйің жақсы ма?» деп сұраған. Бұдан ұлтымыздың бүкіл дүниетанымын, рухани сұранысын, философиялық ұғымын тануға болады.
Академик Құдайберген Жұбанов ағамыз «Қазақтың күй түрінде айтылатын сөз шағатай, ұйғыр тілдерінде, анадолы түрік тілдерінде «көк» болып айтылуға тиіс» деп түйіндейді. Ал Махмұт Қашқаридің түркі тілдерінің сөздігінде «күк» сөзі «күй» мағынасында қолданылады деп түсіндірген.
Демек күй деген сөз музыкалық жанр ғана емес, ол – ұлттың болмысы, танымы, дүниені бейнелеудің көркемдік тәсілі деп бағалаған жөн болар.
Күй белгілі бір заманның, тарихи оқиғалардың, жаугершілік пен тыныштықтың, адам табиғатының тылсым сырын ұқтыратын ақпарат көзі де. Күйлердің аттарынан қай заманның зары мен мұңы, қуанышы екенін бірден-ақ аңғарамыз.
Қорқыт бабамызға байланысты мына әңгіме еске түседі. Қорқыт баба дала кезіп, қобызын аңыратып келе жатқан көрінеді. Алдынан сән-салтанаты келіскен Сұлтанның тобы шығады.
«Еһе, қобыз арқалаған Қорқыт сен екенсің-ау. Өмір ақиқатын қалай түсіндірер едің?», депті Сұлтан.
Қорқыт баба ақ түйесінен түсіп, қобызымен бір зарлы сарынды төге жөнеледі.
Қылышын жалаңдатып отырған Сұлтанның бір кезде көзінен жас парлап қоя береді. Ұшқан құс, жүгірген аң тоқтап, аттары басын иіп, тылсым тыныштық орнайды.
«Уа, Қараспан күйшім! Мынау сарыныңды қалай түсінсем болады?» деп тәкаппар Сұлтан басын иіпті.
Бұл күйдің атын «Қазабұл» дейді Қорқыт баба. Яғни сананың аржағында тұншығып жатқан «Нұрлы сезім» емес пе? Сонан соң:
«Күй – көңілдің сәулесі;
«Қазабұл» – күйдің құдіреті;
«Тазабұл» – тәннің қасиеті;
«Батабұл» – жолдың бесігі;
«Әзәзіл» – жанның қасіреті» деген екен жарықтық.
Иә, атам қазақ күйді түріне қарай арнау күйлер, сый күйлер, тілек күйлер, хабаршы күйлер, естірту күйлер, жоқтау күйлер, еліктеу күйлер, бәсеке күйлер, емеурін күйлер, құлақ күйлер деп бөледі.
Бұларды Ақселеу Сейдімбек адамның сенім-танымымен, тарихи оқиғамен байланыстырады. Ол – шындық. Бәріміз жақсы білетін Жошының өлімін күймен жеткізген ғой. Осылай Шыңғыс хан домбыраның көмейіне қорғасын құйдырғаны тарихи әфсанаға айналып кетті.
Шоқан Уәлихановтың өлімін әкесі Шыңғысқа Қанқожа қобызшы мен Тулақ сыбызғышы күймен естірткен. Бұл туралы атақты академик Әлкей Марғұлан жазып кеткен.
Мұны музыка тілі сөзден гөрі сезімге ерекше әсер ететін, психо-аналитикалық түйсікке әсер ететін әуез құдіреті деп бағалаған жөн.
«Белгілі бір ұлттың сөйлеу тілі болатыны сияқты, әрбір ұлттың дәстүрлі музыкалық «тілінің» болатынына күмән болмауға тиіс», деген Ақселеу Сейдімбектің сөзі иландырады және мойындатады.
Күй рухын ерекше түсініп, бағалаған Алаш ардақтысы Ілияс Жансүгіровтің поэма жазуы тегіннен-тегін емес қой.
«Домбыра, сенде мін бар ма?
Мінсіз болсаң тіл бар ма?
Тіл жоқ деуге бола ма,
Тілден артық үн барда.
Домбыраның күшімен,
Көмейінде күй барда»,
деп ерекше тебіренген.
Күйдің өз «тілі» бар екен. Ол дыбысқа, әуезге, синкретті сезіммен ұштасып, жүрекке ерекше әсер етеді. Ол бірден ми қабаттарына мыңдаған нейрон ағындарын жібереді. Ақпарат санаға жетеді, тербейді, жылатады, күлдіреді, жұбатады.
Музыка мамандары халықтың күй өнерін үшке бөлуге болатынын айтады: қоңыр күй, тік күй, бойлау күй деп.
Қазіргі музыка мамандары «шертпе күй», «төкпе күй» деп бөлінетінін жазып, оны түрлі квалификацияға бөледі. Күй білгірі Ақселеу Сейдімбек ағамыз бұлардың тек домбыраға қатысты бөлінетінін ескертеді. Ал қобызбен, сыбызғымен, сазсырнаймен, жетігенмен тартылатын күйлер қай топқа жататыны зерттелмеген. Музыка мамандары осы мәселелерді зерттеп, ғылыми айналымға қосады деп ойлаймын.
Жазушы, музыкатанушы Т.Әсемқұлов күйлерді «буынды күйлер», «буынсыз күйлер» деп екіге бөлген. Ахмет Жұбанов, А.Затаевич тағы да басқа ондаған күй өнерін зерттеушілер күй өнерінің халық тағдырымен, қоғам дамуымен үндесіп, замана суретін бейнелейтінін жазып кеткен.
Қазақ тарихында Қорқыт баба (ІХ ғ), Кетбұға (ХІІ ғ.), Сары-Салтаң (ХІІІ-ХІV ғ.), Асан қайғы (ХV ғ.), Қазтуған сияқты ұлы күйшілердің ұлы мұрасы халық санасынан өшкен жоқ. Соңғы мыңжылдықтардан бері үзілмей жалғасып келе жатқан күй өнеріне қарап, біздің де тарихымыз тереңде жатқанын білгеніміз жөн.
Қазақ күйшілері мен күйші-композиторларының гранит тасқа қашалып жазылуы баяғы көк түріктер заманын еске түсіреді. Күлтегін, Білге Қаған жазбалары тасқа қашалып, күні бүгінге дейін жетті. Көк түріктердің бітік тасқа жазылған аманаты қайта жалғасын тапқандай. Халық жадынан шықпайтын жүз бір адамның есімі тасқа қашалып жазылуы тек есімдері ғана емес, олар ұлтының жүрегіне жазылған есімдер деп білу керек!
Уәлихан ҚАЛИЖАН,
ҰҒА академигі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
