Ақтөбенің таста таңбаланған тарихы

Доңызтаудан табылған ғибадатхана

Тарих ғылымдарының докторы, про­фессор Серік Әжіғали далалық Еура­зиядағы қазақ халқының этномәдени дәстүрлерінің қалыптасуы туралы баяндама жасады. Арал-Каспий аймағында пассионарлық мәдениет, биік әскери рух ежелден қалыптасқаны Иран мен Тұран­ның арақатынасынан, шиеленісінен кө­рінді. Қазақстан аумағы қола дәуірінен бастап үндіеуропалықтар мен алтай, латын тілдестердің көші-қон жолына айналды. Арал-Каспий аймағының жазық даласында көшпелі мал шаруашылығы біздің заманымызға дейінгі ІІІ мыңжылдық­тың соңы мен ІІ мыңжылдықта үлкен рөл атқарғанын айта келіп, археолог ғалым қазақ халқының этномәдени кодының қалыптасу жолдарын баяндады.

Ә.Х.Марғұлан атындағы Археоло­гия институтының бас директоры Ақан Оңғар­ұлы тас ға­сыры, ғұн кезеңі, Алтын Орда, оғыз­­дар дәуіріне қатысты Ақтөбе облысындағы зерттеу бағыт­тарын баян­дады. Ол ескерткіштерді түген­деуді тас ғасырының жәдігерлерінен бастау керек дейді. Ұлы даладағы үлкен өрке­ниеттердің араласуына куә болған Ақтөбе топырағы көші-қон жолына айналып, мәдени байланыстардың ізі қалса да, толыққанды зерттелмеген. Осы өлкеге алғашқы адамдар ерте палеолит кезеңінде, біздің заманымызға дейінгі 500-350 мың жыл бұрын қоныстана бастаған. Оған дәлел – Мәртөк ауданындағы Жамансу деген жерден табылған бейнелі тастары бар ғибадатхана. Бұл – тас ғасырының ескерткіші. Ал Жем өзені бастау алатын Төлеубұлақ үңгірінде ежелгі адамдар­дың петроглифтері сақталған. Бұл жерде тас ғасырының ғана емес, одан кейін­гі кезең адамдарының қолтаңбасы да тас­қа басулы тұр. Қазақстан аумағынан қола дәуіріндегі екі тау-кен орталығы анықталды. Бірі Орталық Қазақстан­да болса, екіншісі – Ақтөбе облысын­дағы Мұғалжар тауынан табылған сегіз кеніш. Бұл жерде 13,5 тонна мыс өнді­ріп, байытқан қола дәуірі металлургтері­нің Таранғұл деген қонысы табылды. «Металл балқытушылардың қо­нысын табу кез келген археологтің қо­лынан келмейді. Екі жылға жуық зерттеу жұ­мыстарының нәтижесінде осы жер­ден металл балқытқан пеш шықты. Бұл – өте ма­ңыздық жаңалық», деді Ақан Оңғарұлы.

Ерте темір дәуірінің ескерткіші – осыдан үш жыл бұрын Темір ауданының Тас­қопа қорғанынан табылған алтын адам. Екі жыл бұрын обадан шыққан кө­семнің сауыты, бес қаруы, әшекей зат­­тары қалпына келтіріліп, облыстық та­рихи-өлкетану музейінде арнайы зал жасақ­талды. Солтүстік Үстірт бойын­да­ғы Доңызтаудан табылған сармат ғибадатханасы – күм­безді ескерткіш. Жалпы, осы кезге дейін Аралдың солтүстігі, Каспий бойынан 300-ден аса ғибадатхана анық­талды. Әр ғибадатхана жанында 5-тен 30-ға дейін тас мүсін болды. Ға­лым Қазақстан тарихындағы ақтаң­дақ беттердің бірі – ғұндар кезеңіне тоқ­тал­ды. Осы кезге дейін ғұн кезеңі жү­йелі түр­де зерттелмей, тек археологтер тап­қан кездейсоқ олжалармен шектелді. Мемлекет басшысы тарихшыларымыз­ға ғұн кезеңін зерттеуге тапсырма берген соң қозғалыс басталды. Айта кету ке­рек, Ақтөбе облысының археологтері әр жылдары 500-ден аса ғұн заманының ес­керткішін тапқан. Ғұндардың обалары Ойыл, Қобда өзендерінің бойында сақталған. Ақан Оңғарұлы 2023 жылы Ақтөбеде Еуразиядағы ғұндар мәселесіне арналған ғылыми конференция өткізуді ұсынды. Солтүстік Үстірт бойынан оғыз тайпаларының Жезді деген қаласы табылды. Бұл – ерте орта ғасыр ескерткіші. Сонымен қатар Алтын Орда кезеңінің Ақтөбе жеріндегі қоныс, қала орындарын іздестіру кезек күттірмейтін мәселе. Алтын Орда дәуірінің қайталанбас туындысы – Қобда ауданындағы Абат Байтақ кесенесі мен оның жанындағы қорым­дар. 1995 және 2006 жылдары Орқаш және Бұлақ өзені бойындағы қорым­нан ер және әйел обалары, әшекей заттары­мен бірге табылды. Осы дүниелер облыс­тық музейдің қорында сақтаулы тұр. Қорым­нан табылған дүниелердің негізінде дәу­летті көсемдердің бейнесін қалпына кел­тіруге болады.

Тоналмаған оба қалмады

Кейінгі төрт-бес жылдықта Ақтөбе облысынан бұрын зерттелмеген әр дәуір­дің 114 ескерткіші табылды. Алайда елі­мізде ежелгі адамдардың аманатын сақ­тау өте өзекті мәселеге айналған. Архео­логтер бір обаны зерттеп жатса, ашыл­ған он ескерткіш тоналып жатады. Ақ­төбе облысының аумағында қор­ғау­ды қажет ететін 800 жергілікті маңыз­ды ескерткіш бар. Биыл жергілікті бюд­жеттің қаржысымен Мәртөк пен Қобда аудан­дарының аумағындағы мұраларға мониторинг жүргізіледі. Бір сөзбен айтқанда, бұрын қазылған обалар, табылған ескі қоныс орындары, қорғандар қандай күйде дегенге жауап іздейді. Отандық ғалымдарға жаппай оба қазуды доғару керек деген де ұсыныс айтылып жүр. Әр ауылдың жанынан табылған ескерткіштің төлқұжатын жасап, оны ауылдық округ әкімінің қолына ұстату керек. Сонда ғана жауапкершілік болады.

Тарих ғылымдырының докторы, ҰҒА академигі Жәкен Таймағамбетов Ақтөбе облысындағы палеолит кезеңін зерттеу бойынша Қазақстан-Ресей археология­лық экспедициясының қорытындысын жариялады.

«Ертеректе адамның шығу тегіне байланысты екі болжам болды. Бірі алғашқы адамдар Қытайда, екіншілері Африка құрлығында пайда болды десе, қазіргі уақытта Африка нұсқасы ғана қалды. Оған дәлел – жасы 4 миллион жылдан асатын ескерткіштің табылуы.

Африкадан басталып Таяу Шығыс ар­қылы алғашқы адамдардың көші-қон жо­лы Гималай тауларынан кедергісіз өтумен аяқталды. Олардың бір қауымы Қазақ­стан аумағына да аялдаған. Археолог Халел Алпысбаев тапқан Қаратаудағы Бөрі­қазған, Тәңірқазған деген тұрақтар сол бірінші миграциядан қалған қоныстар еді.

Бұрын ғалымдар Homo sapiens 40 мың жыл бұрын неандерталдықтан шықты деп дәлелдесе, қазір осы болжам ақиқат емес. Homo sapiens неандерталдықтан шықпаған, керісінше 100 мың жыл бұрын олар қатар өмір сүргені соңғы генетикалық талдамалар негізінде анықталып жатыр. Алғашқы көш жолы Гималайдың асуларынан еш кедергісіз өтсе, келесі көшке мұндай мүмкіндік қалмады. Таяу Шығыстан келген адамдар тектоникалық қозғалыстардың кесірінен жабылған Гималай асуларынан өте алмай, одан шығатын жол іздеген. Мен ресейлік академик Анатолий Деревянконың экспедициясына қатыстым. Алтай тауларындағы Денисов үңгірінен жасөспірім қыздың саусақ қалдығы табылғаны белгілі. 2018 жылы швед генетик ғалымдарының геномдық зерттеу нәтижелері осы қыздың анасы неандерталдық, ал әкесі Homo sapiens екенін анықтады. Бұл Homo sapiens неандертал адамнан кейін пайда болды деген теорияны жоққа шығарады», деді палеолит кезеңінің маманы.

Қазақстаннан тас ғасыры адам­дары­ның сүйек қалдықтары табылған жоқ. Қазір еліміздегі палеолит кезеңін қазақ-жа­пон, қазақ-ресей, қазақ-неміс ғалым­дарының қатысуымен үш комиссия, он бір мемлекеттің ғалымдары зерттеу үстінде. Осы ғалымдар соңғы төрт жыл ішінде елі­міздегі 80 үңгірді зерттеп шыққан. Нәти­жесінде, еліміздің батыс, орталық, шы­ғыс, оңтүстігінен 700-800 мың жыл бұ­рын өмір сүрген ежелгі адамдардың тұрақ­тарын тапты. Мәселен, Түркістан облысын­дағы Түктібұлақ үңгірінен 48 мың жыл бұрынғы адамның қонысы табылды.

Қазақстанда палеолит кезеңін алғаш зерттеушілер Халел Алпысбаев пен Алан Медоев өмірден ертерек өтіп кеткен соң осы кезеңді зерттеу саябырсып қалған еді. Қазір қазақстандық он ғалым палео­литті зерттеп, тиянақты зерттеулер жүргізіп жатыр. Ашығын айту керек, осы кезге дейін Ақтөбе облысында палеолит кезеңі зерттелген жоқ. Кеңес заманында да осы өлке археологтер назарынан тыс қалды. Содан болар, Ақтөбе облысында палеолит кезеңінің ескерткіштері жоқ, неолит ескерткіштері бар деген түсі­нік қалыптасқан. Археолог Жәкен Таймағамбетов бұл өте қате пікір дей отырып, жалған болжамның қалыптасуына неолит кезеңі тарихшыларының сақталған мұраны тани алмауынан деп түсіндірді.

1998-2000 жылдары қазақ-ресей ғылыми экспедициясы Ақтөбе облы­сын­дағы палеолит кезеңін тұңғыш рет зерттеп, бір жылдың ішінде Мұғалжар тауларынан алғашқы адамдардың алпыстан аса тұрағын тапқан. Төлеубұлақ үңгірі – сол кезде табылған ірі олжа. Құм арасында қорғаусыз жатқан Төлеубұлақтың тастағы таңбаларын бүлдіретіндер шыққан. Осы жерді ашық аспан астындағы музейге айналдырып, ерекше қорғалатын ес­керт­кіштер тізіміне тезірек енгізу қажет. Алғашқы адамдар өмір сүрген уақы­т­та Мұғалжар қазіргідей шөккен қырат емес, биік тау болған. Тасты-қырат­ты, кварцты сусымалы құмдар бау­райы адамдардың тіршілік етуіне қолай­лы орта қалыптастырған. Бұл жер ежел­гі адамдардың көші-қон жолы болса да, қазіргі кезде қоныстары түгел сақтал­маған. Қатал ауа райы, күшті жел, ауа температурасының күрт құбылуынан тас­тар мүжіліп, тозып, ұнтақталған.

Шағатай, араб жазуындағы ескерткіштерді оқитын мамандар аз

Ыстанбұл қаласындағы Ислам Ынты­мақ­тастығы Ұйымы жанындағы Ислам тарихы, өнері және мәдениеті жөнін­дегі зерттеу орталығының қызметкері Әшірбек Муминов қазақстандық ЖОО-да шағатай және ескі араб жазуы ескерт­кіштерін оқитын мамандар даярлау керек деген ұсыныс тастады. Оның айтуынша, Арал-Каспий аймағын 1970-жылдардан бері зерттеп келген Серік Әжіғалидің арқасында мыңдаған ескерткіш тізімге еніп, соның нәтижесінде Қазақстанның батыстағы төрт облысынан 50 мың ес­керткіш табылды.

Исламтанушы ғалымдар Маңғыс­таудағы Шақпақ ата, Сейсем ата қо­рым­дарындағы құлпытастардағы гра­­фи­ка­­лық жазбаларды, Жайық өзені бойын­дағы Мәулімберді қорымындағы жазуды оқыды. Мәулімберді қоры­мындағы құлыптаста медресе оқытушыларының аты-жөндері, өмір сүрген жылдары жа­зылған. Соған қарағанда бұл Ноғай ұлысы кезіндегі Сарайшық қаласындағы медреселердің бірі болуы мүмкін. Айта кету керек, Ақтөбе облысы Темір ауда­нында да Мәулімберді батырдың кесе­несінің орны 1970 жылдарға дейін сақ­талған. Кейбір деректерге қарағанда, Мәулімберді зираты қазіргі Кеңқияқта­ғы мұнай өндіру мекемесінің астында қалған. Мұнымен қатар Жантөре хан кешенінде сақталған эпиграфиялық жазулар мұрағат деректерімен салыстырылып, баспаға дайындалды. Осы кітапқа ғылыми айналымға түспеген мәліметтер қосылды. Жәңгір хан кешеніндегі 500-ден астам ескерткіш түгел тізімделіп, аударылып баспаға даярланды. Алайда Арал-Каспий өңірінде табылған жазулар қажетті жағдайда сақталмаған. Оларды қазіргі жағдайда сақтап қалудың бірден-бір жолы – шағатай жазуларынан ағылшын тіліне аудару. Алайда елімізде ертедегі кітаптарды оқып, сапалы түрде баспаға даярлайтын мамандар аз. Әшірбек Муминовтің хабарлауынша, кириллица жазуымен және араб жазуымен сақталған мұрағат құжаттарының арасында сәйкессіздіктер өте көп. Өңірлердегі жас ғалымдарды орталықтағы зерттеу жұмыстарына қатыстыру өте маңызды. Құнды тарихи жазбалардың, ескерткіштердің цифрлық көшірмелерін жасап, ғылыми айналымға енгізу қажет.

Тарихшы археолог Арман Бисембаев­тың айтуынша, Ақтөбе облысында 2006 жылдан бастап зерттелген ескерт­кіш­тер­дің саны бүгінде мыңға жетті. «Мен ендігі жерде ауқымды археологиялық қазба жұмыстарын жүргізе берудің қажеті жоқ деп санаймын. Қазіргі уақытта­ғы ең маңызды шаруа – ескерткіштерді сақтап қалу. Өйткені тарихи мұралар­ды қорғау туралы қазіргі заңымыз өте солқылдақ. Осы заңда тарихи мұраларды бүлдіргені үшін жауапкершілік тіпті қарастырылмаған деуге болады. «Бұрын кеңес заңында ескерткішті бүлдірген адам 3 жылдан 8 жылға дейін қылмыстық жауапкершілікке тартылатын. Бүгінде заң бұзушылық байқалса, ескерткіштерді қорғау жөніндегі аумақтық инспекция мамандары прокуратураға тек шағым түсіре алады», деді археолог А.Бисембаев.

Ақтөбе облысының әкімі Ералы Тоғжанов ғалымдардың ұсыныстарын ескере отырып, жоғалып кету қаупі бар мұраларды жедел түрде мемлекеттік ерекше қорғалатын ескерткіштер тізіміне енгізу қажеттігін айтты. Бұған Мұғалжар қыраттарындағы ежелгі адам қоныстары, алғашқы металл өндіруші­лер тұрақтары енеді. Өкініштісі, бірнеше жылдан бері Мұғалжар тауларында қиыр­шық тас өндіріліп жатыр.

Аймақтағы сәулет, археологиялық, эпиграфиялық ескерткіштердің ортақ базасын құру, далалық зерттеу жұмыста­рын жүйелеу, ғылыми айналымға енгізу жұмыстары нақтыланатын болды.

Ақтөбе облысы