Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық табиғи паркі 1996 жылы ақпан айында ел Үкіметінің №228 қаулысымен құрылды. Ұлттық парктің міндеттерінің біріне еліміздегі Қызыл кітапқа енген жан-жануарларды сақтау, қорғау, мониторинг жүргізу, зерттеу жұмыстары жатады. Сондай мониторинг жұмыстарының бірінде, яғни Ақсай филиалы Қаскелең орманшылығындағы шатқалдардың біріне 2018-2022 жылдары тұрақты бақылау жүргізудің нәтижесінде бірнеше рет ілбістердің фотоқақпанға түсуі тіркелді.
Ілбіс негізінен биік қыраттар мен тасты құздарды мекен етеді. Зерттеу негізінде биіктігі теңіз деңгейінен 2700 метр жоғары аймақтардағы таңдалған сайға мониторинг алаңдарын белгілеген едік. Өйткені аталған шатқалдан жылдың белгілі бір маусымында, қараша-сәуір айлары аралығында тұрақты кездесетіні белгілі болды. Бақылауды жүргізу үшін ілбістің жүру мүмкіндігі бар жерлерге фотоқақпандар орнатып,
3 бірдей мониторинг алаңы белгіленді. Ілбістердің, әсіресе, сібір тауешкілерінің маусымдық қоныс аударуымен олардың да ере көшетіні анықталды. Сонымен қатар дәл осы соқпақта Қазақстанның Қызыл кітабына кіретін түркістан сілеусіні, тянь-шань қоңыр аюы да тіркелді. Сонымен бірге қорек жағынан бәсекелес қасқыр үйірі де бірнеше рет өтіп, түз тағыларының да тұрақты жолы екені белгілі болды. Сібір тауешкілерімен бірге марал, гималай ұлары, елік, қабандар да тіркелді. Ілбіс үшін жемтік қоры мол болғандықтан аталған сайға қойылған фотоқақпандар жемісін беріп, жақсы ғылыми материалдар алынып жатыр. Мәселен, 2018-2019 жылдардағы мәліметтер бойынша, таутан (аналық) екі аланымен (күшігі) түсіп, жалғыз біздің мекеме емес, ел аумағында жарыса сүйіншілеген хабар болған еді. Ал 2020-2021 жылдары үш аланымен бірнеше рет тіркеліп, үлкен жұмыстың нәтижесін көрсетті. Зоология институтының деректеріне сүйенсек, ұлттық парк тарихында ерекше әрі сол жылы Республика аумағы бойынша үш аланымен жүргені тек үш аумақта тіркелгені (Алматы қорығы, Іле-Алатау МҰТП, Алтын-Емел МҰТП) анықталды. Бұл ұлттық паркте қорғау жұмыстарының жүйелі жүргізілетінін, тұяқтылар мен тауықтәрізді құстардың да өсімі молайып жатқанын білдіреді. Жануарлар мен аталған құстарға қосымша қорек (тұз, арпа, бұталардан дайындалған тұздалған сыпыртқылар, үймелі шөптер) дайындалып беріледі. Ілбістің қорек көздерінің негізгі түрі сібір тауешкілері дәл осы шатқалда табынымен жүреді. Әсіресе күз, қыс пен көктем мезгілдерінде кездеседі. Кейбір ешкілер төлдерімен осы шатқалда жыл бойы мекен етеді. Бұл шатқалдың бір бөлігі шырша орманы болса, екінші жағы құз жартасты әрі қалың жатаған арша өскен. Жалпы, барлық жан-жануарға қолайлы жер. Негізінен таудың ортаңғы белдемі, яғни орман және субальпі аумақ саналады. Бірақ жаз мезгілінде орман билеті негізінде үй жануарлары жайылады. Жыл сайынғы дәстүр мен бақылауда 2021-2022 жылдардағы көрсеткіш бойынша аталған шатқалда іздері кездескенімен, фотоқақпан арқылы тек бір рет қана түсірілім жасалды. Фотоқақпан орнату үшін кезекті далалық жұмыс кезінде жаңадан олжасына айналған тауешкінің өлексесіне кез болдық. Айналасы шиыршықталған барыс іздері екен. Мүмкін бізді көріп тұрған да болар. Бірақ күн лезде суытып тұман басты. Тасты қуысқа фотоқақпан орнатылды. Нәтижесінде, өлексеге ымырт үйіріле келген үш бірдей былтырғы аландардың үлкен жыртқышқа айналғанын көрдік. Өлексеге тас сусары мен түлкі де кезектесіп келіп отырды. Фотоқақпанның жұмыс істеген уақыты – қарашаның бас кезі мен желтоқсан айының алғашқы онкүндігі.
Жалпы, мониторинг барысында шатқалға орнатылған фотоқақпандардан алынған мәліметтерді қарай отырып, кейбір қызықты жайттарды байқадық. Бір ілбістің аталығы тек жалқы түрде бірнеше рет өтіп жүрді. Аталған соқпаққа олар қараша айында келіп, сәуір айына дейінгі уақыттарда байқалды. Жаппай белсенді кездескені – ақпан-наурыз айларында. Сонымен қатар құйрығын көтеріп, тасқа зәрін шашып мекендеу аумағын белгілеп отырады. Кетіп бара жатып артқы аяғымен қи көметін кездері де бар. Олар жаз мезгілінде дәл осы соқпақтан маусым айында бір рет тіркеліп, өзге уақытта кездеспеді. Өйткені тауешкілермен бірге әрі ұрпақ өрбіту мақсатында таудың биік белдемдеріне, яғни альпі аймағынан жоғары құз-жартасты аймаққа көтеріліп кетеді. Олар оңайлықпен көрінбейді. Түсірілген бейнелеріне қарай отырып, сол жердегі табиғи нысандарға өте ұқсас болып келетіні байқалды.
Ілбістердің экологиясы мен биологиясы әлі де зерттеуді қажет етеді. Осы уақытта еліміздегі белгілі териолог мамандармен бірлесіп, ғылыми материалдарды өңдеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Қазір ұлттық парк аумағындағы 22 дарақ ілбіске А.Грачёв жетекшілік ететін зоология институты мамандары сырттай жеке код (денесіндегі таңбаларына қарай) жасалып, кейбіріне лақап ат берілді. Зоология институтымен ғылыми әріптестік келісімшарты негізінде бірлескен жұмыс бойынша ID – жеке төлқұжаты, SLM – барыстың еркегі, SLF– ұрғашысы, SLJ – күшігі, 8AKS – Ақсай сайынан тіркелген №8 барыс дегенді білдіреді. Бұл лақап ат беру іс-шарасына мектеп оқушылары, студенттер, табиғат жанашырлары да қатысты. Аталған іс-шара «Аюсай визит орталығында» және ұлттық парктің бас кеңсесінде өтті. Сонымен қатар «Зоология институты» мамандары Біріккен ұлттар ұйымының Даму бағдарламасының қолдауымен «Спутниктік телеметрия» (қарғыбау) орнату мақсатында ағымдағы жылдың ақпан-наурыз айларында далалық зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің рұқсатымен қауіпсіз тұзақ құру арқылы ілбістерді ұстай алмады. Дегенмен жыртқыштарды мамандарға көру бақыты бұйырды. Арагідік олар байқалғанымен, тұзаққа түспей сытылып кетті.
Қаскелең орманшылығына қарасты мониторинг алаңы белгіленген сайларда 6-8 ілбістің бар екені нақтыланды. Ұлттық парк аумағында 40-қа жуық барыстың мекен ететіні ресми құжаттарда жазылуда. Еліміздегі сирек кездесетін Қазақстан Республикасының қызыл кітабына кіретін және халықаралық деңгейде айрықша қорғалатын, Алматы қаласының символы болып отырған ілбістерді қорғау, зерттеу өте маңызды. Сондай-ақ жыл сайын заңғар таудың епті де батыл, сымбатты да көркем, ерекше жаратылыс иесі ілбістерді қысқы мекенінде бақылау жалғасады. Оларды қатаң күзету жүргізіледі. Барысты көру әркімге қызық-ақ. Ал тыныс-тіршілігін зерттеу тіпті тамаша.
Тұңғышбай ЖАПАРҚҰЛОВ,
Іле-Алатау МҰТП ғылыми қызметкері
Алматы облысы
