ЕАЭО – ЖАҺАНДЫҚ МАҢЫЗДЫ БІРЛЕСТІК
кеңесінің төрағасы, экономист Серік АХАНОВПЕН ой бөліскен едік.
– Серік Ахметжанұлы, қазіргі таңда қызу талқыланып отырған әлемдік тақырыптың бірі – Еуразиялық экономикалық одақ мәселесі. Бұл қадамның талабы мен талпынысы, күнгейі мен көлеңкелі тұсы турасында айтып берсеңіз.
– Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев осыдан 20 жыл бұрын Еуразиялық экономикалық одақ құру идеясын алғаш рет ұсынған болатын. Ол Беларусьтің, Қазақстанның және Ресейдің «өзара экономикалық жақындасуы» қажеттігіне негізделген-ді. 2014 жылы 29 мамырда Астанада жаңа тарихи интеграциялық бірігу шартына қол қойылды.
Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс мемлекетаралық экономикалық-қаржы байланыстарының өзара іс-қимылы негізінде түрлі елдер экономикасының өңірлерге бөлінуі үдерісін жеделдетті. Еуразиялық экономикалық одақ еріктілік пен тең құқылық, өзара тиімділік және прагматикалық мүдделерді есепке алу қағидатына негізделеді. Ең бастысы – мұнда тәуелсіздіктің шектеусіз басымдығы мен интеграциялық үдеріске қатысушы мемлекеттердің саяси егемендігі сақталады. Бұл жерде әңгіме Кеңес Одағының мифтік қайтып оралмайтыны туралы болып отыр. Бұл үшін көне институттық база жоқ, оның үстіне ұлттық мемлекеттілік қалыптасты. Меншіктің жаңа жүйесі құрылып, қоғамның өзге әлеуметтік құрылымы жасалды.
Еуразиялық экономикалық одақтың негізіне экономикалық прагматизм, кеңінен мәлім формула – «әуелі – экономика, сонан соң саясат», эволюция және ашықтық формуласы алынған. Еуразиялық экономикалық одақтың басты міндеті оның Еуроодақ пен Азия-Тынық мұхит өңірі арасындағы әлемнің түйінді экономикалық макроөңірлерінің бірі болуға тиіс екендігінде болып отыр. Оған қатысушылар әлемнің ең дамыған елдерінің қатарына кіруге тиіс. Еуразиялық экономикалық интеграция халықтың тұрмыс деңгейінің өсуіне, қатысушы елдер шаруашылығының өнімділігі мен бәсекеге қабілеттілігіне тікелей ықпал етуге тиіс. Негізгі басымдықтарға ең алдымен экономикалық өсудің бірлескен нүктесін айқындау, атап айтқанда, банктердің шағын және орта бизнесті дамытуды қаржыландыруы жатады.
Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің, капитал мен жұмыс күші қозғалысының еркіндігі қамтамасыз етіледі, экономика салаларында үйлестірілген, келісілген немесе бірыңғай саясат жүргізіледі. Мұның мәнісі – мүше мемлекеттер заңдарын қаржы секторларында құқықтық реттеудің сәйкестендірілген тетіктерін белгілеуге бағытталған кезең-кезеңмен жуықтату деген сөз.
Қаржы секторы үшін мүше мемлекеттердің нақты және қаржы секторларының теңдестірілген, сондай-ақ, тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған келісілген макроэкономикалық саясатын жүргізудің зор маңызы бар.
– Қаржы саясатына қатысты өзара келісім мен жоспарлар реті толық қамтылған ба?
– Әрине, Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде қаржы нарықтарын келісілген реттеу көзделді. 2020 жылға қарай ортақ қаржы нарығын жасау және мүше мемлекеттердің қаржы нарықтарына өзара тең дәрежеде қол жеткізуді қамтамасыз ету жоспарланып отыр. Көрсетілетін қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға кепілдік беріледі. Мүше мемлекеттердің бірінің уәкілетті органдары берген лицензияларды басқа бір мүше мемлекеттердің аумақтарындағы банк, сақтандыру және қор нарықтарында өзара тану үшін жағдай айқындалды. Үш елдің реттеушілері арасындағы ынтымақтастықтың негізгі тетіктері ақпарат алмасуды және келісілген іс-шаралар жүргізуді, банк және сақтандыру секторларын, бағалы қағаздар нарығындағы қызметті реттеу мәселелері бойынша ұсыныстар әзірлеп, өзара ақыл-кеңестер беруді көздейді.
Қазіргі уақытта Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңес және Еуразиялық экономикалық комиссия, Еуразиялық Даму банкі және Еуразиялық Іскерлік кеңес жұмыс істейді. ҚР Ұлттық банкі мен РФ Орталық банкі арасында өзара іс-қимыл жолға қойылды.
– Қаржы туралы сөз қозғалса, тікелей Тәуелсіздікке барып тірелетіні анық. Аталмыш экономикалық одақ жағдайында теңгенің тағдыры қалай болады?
– Теңгенің дербестігі мен Ұлттық банктің тәуелсіздігі елдің егемендігіне байланысты. Ұлттан тыс тұрған реттеуші, яғни үш ел үшін банк құру 2025 жылға ысырылады. Мұндай ұлттан тыс тұрған орган құру – өте күрделі үдеріс. Сондықтан бұл дұрыс шешім, мұны ЕО-ның тәжірибесі де дәлелдейді, бұл ұзақ уақытты талап етеді. Мысалы, Еуроодақта бірыңғай Еуропалық орталық банк бар, ол еуро шығарады, оның қозғалысын реттейді, бірақ қаржы ұйымдарының өзін реттемейді.
Еуразиялық экономикалық одаққа қатысушы елдер әуелі ақша-несие саясатын келісіп алу керек, содан соң инвестициялық, әрі қарай қазыналық саясатты келісуі қажет. Бұл – ең бастысы, ең ауыры – мұның өзі пруденциялық реттеу саясатын келісу және қаржы нарығына қатысушылардың қызметін қадағалау. Олардың халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге асырылуы маңызды.
Теңге жеткілікті дәрежеде күшті және тұрақты валюта, ол экономиканың дамуы кезеңдерін көрсетеді және жалпы алғанда қолма-қол ақша айналымына және біздің экономикалық дамуымызға қызмет көрсетеді. Сондықтан Еуразиялық экономикалық одаққа қатысушы мемлекеттердің ұлттық валюталарының өзара сыртқы сауда және инвестициялық операцияларындағы рөлін арттырудың ерекше маңызы бар. Бұл үшін ұлттық валюталардың өзара айырбасталымдығын қамтамасыз ету қажет.
Әрбір мүше мемлекеттің аумақтарында бәсекені қорғау және дамыту мақсатында қаржы нарығындағы экономикалық шоғырлануды тиімді бақылау қамтамасыз етілетін болады. Елдің қаржы органдары әлемдік экономика мен әлемдік қаржы жүйесіне етене интеграцияланған. Олар көп жылдардан бері бәсекелесуге қабілеттіліктің артуын ынталандыратын халықаралық стандарттар бойынша жұмыс жасайды және шетелдік қаржы институттарымен шиеленіскен бәсекелік күреске түсіп отыр.
Күрестің шиеленісе түскенін елімізде 38 банктің бар екені, олардың 17-сі шетелдің қатысуымен жұмыс істейтіні, 14-і әлемнің аса ірі банктерінің еншілес банктері екені дәлелдейді. Сондықтан қаржы ұйымдарында қазір ең басты мәселе – біздің банктеріміздің, сақтандыру және инвестициялық компанияларымыздың бәсекелесуге қабілеттілігі деңгейін күрт көтеру.
Бәсеке деңгейіне көрсетілетін қаржы қызметтерінің сапасы мен саны тұрғысынан талдау жасауға болады. Бұл – бірінші көрсеткіш. Бірақ бұл іргелі көрсеткіш, әрине, қаржы ұйымдарының қуаты, олардың активтері, капиталы әрі көлемі. Дүниежүзілік банк 148 елде зерттеу жүргізді. Қаржы секторының дамуы деңгейі бойынша еліміз 148-ші орында тұр. Бәсекелесуге қабілеттілік тұрғысынан зерттелген 60 елдің ішінде Қазақстан 49-шы орында.
Салыстырмалы талдау Қазақстанның банк активтері бойынша еуразиялық қаржы кеңістігіндегі үлесі 5,3 пайызды құрайды, Ресейдің үлесі – 92 пайыз, Беларусьтің үлесі – 3 пайыз. Егер орта деңгейдегі банктің мөлшерін алатын болсақ, онда бізде активтердің орташа мөлшері шамамен 11 млрд. АҚШ доллары, ал Ресейде 67 млрд. долларға жуық. Егер ең үлкен банктің капиталын алатын болсақ, онда бізде шамамен 16 млрд. доллардан, Ресейде 550 млрд. доллардан асады. Сондықтан шетелдік қаржы ұйымдарымен тең дәрежеде бәсекелесу үшін біздің банк, сақтандыру, инвестициялық капиталымыздың шоғырлануын күрт көбейтуіміз қажет екені туралы мәселе туындайды.
– Осындай күрделі тоғысулар тұрғысында мысал етерлік әлемдік тәжірибе бар ма, болса одан қандай сабақ алуға болады?
– Шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, түрлі ауқымдағы қаржы ұйымдары да бәсекеге түседі, мұндағы ең басты нәрсе – көрсетілетін қаржы қызметтерінің сапасы. Ал мұның өзі менеджменттің, мамандар білімінің, олардың даярлығының сапасына байланысты.
Көптеген жылдар бойына банктер біздің экономикамызды халықтың және кәсіпорындардың депозиттері есебінен несиелендіріп келді, ал экономика қажеттіліктерінің қалған 50 пайызын сыртқы қарыз алысу есебінен жапты. Бірақ әлемдік экономикалық дағдарыс жылдары сыртқы кредиттердің мүмкіндігі күрт қысқарды, өйткені, олар өте қымбат. Осыған байланысты халық және кәсіпорындар депозиттерінің өсуін ынталандыру маңызды.
Елбасы Н.Назарбаев шағын және орта бизнесті қолдауға, индустрияландыруға және инфрақұрылымды дамытуға 1 триллион теңге бөлу туралы шешім қабылдады. Мұның банктерді қорландыру үшін және олардың еліміздің экономикалық өсуіндегі рөлін арттыру үшін зор қағидаттық маңызы бар. Мысалы, халықтың жинақ ақшасын сақтау мәдениетін арттыруға болады. Бұл бізде төмен, бағамдау бойынша 13 пайыз шамасында. Салыстыру үшін айтсақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде 40 пайызға жуық.
Қазақстан ДСҰ-ға кіреді. Бірыңғай қаржы нарығының құрылуына орай Қазақстанға шетелдік банктің қатысуымен 17 банктің еншілестері емес, олардың филиалдары келуі мүмкін. Ал олармен бәсекелесу өте қиын, өйткені, оларда еншілес банктердің жеткілікті дәрежеде көп активтері бар. Сондықтан шетелдік банктердің филиалдарын реттеу қазақстандық банктерді реттеу сияқты болуға тиіс. Заманауи жағдайда отандық банктердің, сақтандыру және инвестициялық компаниялардың бәсекелесуге қабілеттілігін күрт арттыру, олардың отандық экономиканы лайықты дәрежеде несиелендіре алуы үшін оларды өте қуатты әрі күшті етуіміз керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Қанат ЕСКЕНДІР,
«Егемен Қазақстан».
АЛМАТЫ.
