Сайлау нәтижесі халықтың бүгінгі Мемлекет басшысының айналасына топтасып, оның саясаты мен жүргізіп жатқан реформасын қолдайтынын анық көрсетті.
Мемлекет басшысының бастауымен іске асып жатқан конституциялық реформаның маңызды новеллаларының тағы бірі Конституциялық кеңесті Конституциялық сотқа айналдыру. Конституциялық бақылау органына жаңа өкілеттіктер беру арқылы қазақстандық конституциялықтың даму жолындағы жаңа кезең басталады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, көп елде конституциялық бақылау органдары осындай эволюциялық даму жолынан өткен. Көптеген мемлекетте олардың нысаны өзгеріп, жаңа өкілеттіктері пайда болып, өтініш субъектілерінің тізімі кеңейтіліп отырған.
Біздің конституциялық даму жолымызды айтқан кезде қолданыстағы Конституция қабылданғаннан кейін құрылған Қазақстанның Конституциялық кеңесінің рөліне ерекше тоқталған жөн. Кеңес осы жылдар ішінде еліміздің құқықтық мемлекет қағидаттарын бекіту ісіне лайықты үлес қосты.
1996 жылдан бастап Конституциялық кеңеске 200-ден астам өтініш келіп түсті. Кеңес 140-тан астам нормативтік қаулы қабылдады. Жалпы не ішінара 30 заң мен халықаралық шарт конституциялық емес деп танылды. Қоғамда резонанс тудырған бірқатар заңның Конституцияға сәйкестігі расталды.
Негізгі заңның үстемдігін қамтамасыз етудің маңызды құралдарының бірі – Конституция нормаларын ресми түсіндіру. Конституциялық кеңес осындай жүздеген өтінішті қарады. Басты конституциялық негіздердің мазмұны мен олардың даму перспективалары айқындалды. Мемлекет, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар арасындағы қарым-қатынас қағидаттарына қатысты бірқатар мәселе түсіндірілді. Олардың қатарында адам құқықтарын қамтамасыз ету тетіктері, сондай-ақ конституциялық дамудың басқа да маңызды мәселелері болды.
Конституциялық кеңес өз тарихында еліміздегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы Парламентке 27 Жолдау ұсынды. Оларда адам құқықтарын қорғау, заң шығару үдерісін жетілдіру, заңнаманы Конституцияға сәйкес келтіру және басқа да мәселелер көтерілді.
Конституциялық кеңес Негізгі заңға өзгерістер мен толықтырулар жобасына алдын ала конституциялық бақылауды жүзеге асыру бойынша өзінің тың функциясын үш рет іске асырды. Осылайша, Қазақстанда конституциялық бақылауды жүзеге асыру тәжірибесі жинақталды.
Конституциялық кеңестің осындай нормативтік қаулыларының күші қолданыстағы құқықтың құрамында болашақта да өте маңызды болып қала береді.
Жалпы Конституциялық кеңестің қорытынды шешімдері еліміздегі конституциялық заңдылық режімін нығайтуға барынша оң ықпал етті.
Кеңес конституциялық құндылықтарды насихаттауда белсенді рөл атқарды. Ол оқушы жастардың құқықтық мәдениетін тәрбиелеу үшін әртүрлі: конкурстар, іскерлік ойындар, кездесулер, ашық есік күндерін өткізіп отырды, оқушылар мен студенттерді ашық отырыстарға қатыстыруды дағдыға айналдырды.
2018 жылдан бастап Конституциялық кеңестің жанында құрамына жиырмадан астам белгілі құқықтанушы ғалымдар кіретін Ғылыми-консультативтік кеңес жұмыс істейді. Оның отырыстарында заңнама эволюциясының ең өзекті аспектілері қаралды.
Конституциялық кеңес Республика Конституциясына ғылыми-құқықтық түсініктемелер, конституциялық құқық бойынша академиялық курс және басқа да кітаптар шығарды. Олардың ішінде: «Қазақстанда конституционализмді бекіту шежіресі», «Қазақстан және Венеция комиссиясы: құқық арқылы демократия үшін», «Қазақстан Республикасы Конституциясының энциклопедиялық анықтамалығы», «Қазақстан жолы: конституционализм, адам, бейбітшілік және өркендеу» сияқты жинақтар бар. Олардың барлығы жоғары оқу орындарына, кітапханаларға таратылып, Конституциялық кеңестің сайтында орналастырылды.
Конституциялық кеңестің халықаралық қызметі құқық үстемдігін бекіту және шет елдерде еліміздің қолайлы имиджін қалыптастыру үдерісінде маңызды рөл атқарды.
Қазақстан 1998 жылдан бастап Еуропа Кеңесінің Венеция комиссиясында бақылаушы болып, ал 2012 жылы оның толыққанды мүшесіне айналды. Қазақстан тарапының сұрауы бойынша Венеция комиссиясы бірқатар заңнамалық актіге қатысты қорытынды берді.
2013 жылы Конституциялық кеңес 118 ел мүше болып табылатын Конституциялық сот төрелігі жөніндегі дүниежүзілік конференцияға кірді.
1997 жылдан бастап Конституциялық кеңес Конституциялық бақылау органдарының еуразиялық қауымдастығына мүше болды. Ал 2017 жылдан бастап аталған Қауымдастық төрағасының қызметін атқарып келеді.
Конституциялық кеңес Азия конституциялық соттары мен баламалы институттар қауымдастығының мүшесі болып табылады. 2019-2021 жылдары Қазақстанның Конституциялық кеңесі осы Қауымдастық төрағасы міндетін атқарды. Пандемияға байланысты болған қиын жағдайға қарамастан, Кеңес әлемдік және өңірлік қоғамдастықтың жоғары бағасына ие болған көптеген іс-шара жүргізді.
Қазақстанның аталған халықаралық құрылымдарға төрағалық етуі еліміздің Конституциялық кеңесі беделінің жоғары болғандығын айғақтайды.
Конституциялық кеңеске ресми сапарлармен БҰҰ, ЕҚЫҰ, Еуропалық одақ, Еуропа Кеңесі және басқа да халықаралық ұйымдардың делегациялары келді. Екіжақты қатынастар саласында Конституциялық кеңес 50-ден астам елдің конституциялық бақылау органдарымен тығыз байланыста болды.
Соңғы онжылдықтағы конституциялық реформалар тәжірибесі азаматтардың Конституцияға қайшы келетін заңдарды қолданудан өз құқықтарын қорғау мақсатында конституциялық бақылауға қолжетімділігін кеңейту халықаралық үрдісін көрсетеді. Бұл жеке және заңды тұлғаларға конституциялық әділет органдарына тікелей жүгіну құқығын беру арқылы да, соттар, Омбудсмен, Бас прокурор және басқа да субъектілер арқылы өтініш жасау мүмкіндігін беру арқылы іске асырылады. Кеңес осы мәселелерді көтеріп бірнеше рет нақты ұсыныстар енгізген болатын. Конституциялық кеңестің осы бастамалары соңғы болған Конституциялық реформаларда қолдау тапты.
Осылайша Конституциялық кеңес өзінің прогрессивті бастамаларымен және шешімдерімен бүкіл құқықтық жүйенің эволюциясына оң әсер етті, құқықтың жалпы қағидаттарын тұжырымдап кетті. Конституциялық кеңестің қызметі Конституцияның жасампаздық әлеуетін неғұрлым толық ашуға, оған ағымдағы заңнаманы сәйкестендіруді қамтамасыз етуге, жаңа модельге көшу үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік берді.
Жаңа құрылған Конституциялық сот өз қызметінде Конституциялық кеңестің жинаған тәжірибесін пайдалануға тиіс. Осы үрдіс мемлекеттің конституциялық бақылау функциясын тиімді жүзеге асыруына, Конституцияның үстемдігі мен тікелей қолданылуын қамтамасыз етуге оң ықпал ететін болады.
Жаңа Конституциялық соттың жұмысын қамтамасыз ету мақсатында барлық іс-шара жасалды. Қазіргі уақытта Конституциялық соттың жұмысына керекті актілер әзірленді, болашақ сот аппаратын кеңейту бойынша және басқа да ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар қабылданды. Материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселелеріне ерекше назар аударылды. Қызметкерлердің жұмыс орындары белгіленген нормаларға сәйкес жасақталды.
Конституциялық сот барлық заманауи талаптарға жауап беретін ғимаратта орналасатын болады. Соңғы үш жылда жаңа әкімшілік ғимараттың құрылысы жүргізілді. Қазақта «Би бол, би болмасаң би түсетін үй бол» деген нақыл сөз бар, сол сөзді тарқатып айтсақ, Конституциялық соттың судьялары Астананың көркін келтіріп тұрған, биге лайық көксарайда қызмет ететін болады. Конституциялық соттың жұмысы әділетті Қазақстанның игілігіне қызмет етеді деп сенемін.
Қайрат МӘМИ
