Осы Дәулеткерейдің «Салық өлген» атты күйі бар. Ұзақ та, қысқа да емес, екі минуттан сәл асады. Дәулеткерей күйлерін жеткізушілердің бірінен саналатын Қали Жантілеудің тартуында екі минутқа жетпеуі де мүмкін. Күй Салықтың өлгенін айтпайды. Қалай өмір сүргенін сезіндіреді. Алп-алп басқан арабы торының суыт жүрісінен басталардай сезіледі музыка. Салықтың бақилық болғанын естіп оның қалай өмір сүргенін, арман-шерін ойлап жолға шыққан Дәулеткерей күйшінің өзі делік. Бөкей ордасындағы осы оқиға, оқиға емес, аза туралы Есенғали Раушановтың «Сарыөзен» атты поэмасы барын да білетін боларсыз. Сол уақыттың қайғы-қасіретін қапысыз суреттейді. Дәулеткерейдің «Салық өлгенін» тыңда да, Есенғалидың «Сарыөзенін» оқы, бір-бірін аша түседі. Салықтың өмірі мен тағдыры халықтың қайғысы мен мұңынан жаралғанына көзіңіз жетеді. Сол кездің өзінде қазақтың шұрайлы жерлері қара шекпенділерге тегіннен олжа болып кеткен. Осындай мәселелермен Салық Бабажан генерал-губернаторға кірді дейді ғой, өз басының қамымен емес. Салықпен ұзақ әңгімелескен орыс саясатының өкілі оны сырғақтатып шығарып салып тұрып ішінен ойлағаны еді дейді:
«Да-а, сөз жоқ, батыл ұлан,
батыл ұлан,
Көз жазбау керек болды заты бұдан.
…Қазақта қарғыс атқыр тағы бір ұл
Қағынып туған екен жатырынан…»
«Тууы да ән Моцарттың құруы да ән» дейді Жұматай Жақыпбаев. Сол сияқты, Салық Бабажанның да тууы да, өлуі де ұлтының тағдырымен байланысты. Сөйткен Салықты «қызмет береміз, айтқаныңның бәрі ескеріледі» деп жүріп орыстар улап өлтіреді. Елі мен жерінің болашағы үшін ақырып теңдік сұраған батырмен қош айтысқандар «Салық өлді дегенше, халық өлді десейші» депті. Біздің Моцарт – қазаны қабырғасымен сезінген Дәулеткерей екенінде дау жоқ.
Қайткен күнде қазақ күйлеріне жаңаша көзқарас керек. Алтын қорға түсіріп, архивке сақтаған өз алдына, музыкалық мұраларды тереңірек талдап, заманауи насихаттай алса. Жалғыз-ақ Дәулеткерейдің шығармашылық мұрасының өзі тұтасып жатқан аспан іспетті. Мәселен, Нұрғиса Тіленді пайғамбарым дейтін академик Ахмет Жұбановтың өзі Дәулеткерей шығармаларын екі-үш дәуірге бөліп қарастырады. «Дәулеткерейдің үшінші творчестволық дәуірі мен екіншісінің арасында пәлен дерлік өткен оқиға жоқ. Сондықтан біз бұдан бұрынғы еңбектерімізде бұл дәуірді екіге бөлмеп едік. Бірақ күйлерді зерттей, орындай келе бұл кезеңді екіге бөлу дұрыс қой дейміз.
Асқан жылылық, шын жүректен шыққан жақындық, жанашырлық үн осы кезеңнің туындысы «Салық өлген» күйінде тұр. Өйткені күйшінің арнап отырған адамы Салық Бабажанов сол кездің прогрессивтік адамы болды. Ол Орынбордың кадет корпусын бітіріп, елге келіп уақытша Советте істеп тұрған кезінде шаруалардың қамқоры болып, әкімдермен біраз таласты. Ал Петербургқа барғанында тоқыма өндірісі, электр, тағы басқа жаңалықтармен танысып, соларды қазақ даласына алып келіп жаюды арман етті» деп, «Салық өлген» күйіне арнайы тоқталады.
«Оның бармағының табы түскен әр пернеден пейіштің төрінен ескен самалдай ең бір нәзік, ең бір ұлпа, ең бір пәк сезімдер сыңсып қоя бермей ме? Кәусар бұлақтың суындай сылдырап аққан сылқым қуаныш сылқ-сылқ күліп, жәннат іздеп жанталасқан қомағай пендені жан-жағына жіті зер салып, жете пайымдауға шақырмай ма? Етегіне жел тимеген арудың ақ жүзіне үлбіреп тұнған ұяттай, жүрегіне зіл, көңіліне кір жоламаған сәбидің жүзінде шоқ боп жанып тұрған шолжың ожарлықтай шынайы бақыттың шын лебізін тек Дәулеткерейден табуға болатын шығар. «Топан» мен «Салық өлгендей», «Жігер» мен «Көрұғлындай» шідер үзген шедеврлер тек сондай көкіректен ғана мөлдірей төгіле алатын шығар», депті Әбіш Кекілбай. Алып-қосар жоқ.
