Кітап тұңғыш қазақ дипломаты, кеңестік дипломатияның қалыптасу кезеңіндегі көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Нәзір Төреқұлұлына арналған.
Кезінде Қазақстанның Ресейдегі елшісі болып 8 жылдан астам қызмет еткен кәсіби дипломат автор бұл тақырыпты бірінші рет қозғап отырған жоқ. Бірақ бұл кітап ресейлік мұрағаттардың, ең алдымен Ресей Федерациясының Сыртқы саясат мұрағатының, Ресей Федерациясының Федералдық қауіпсіздік қызметінің бұрын жабылған Орталық мұрағатының және Ресей мемлекеттік мұрағатының көптеген материалдарына негізделгендіктен ерекше маңыздылыққа ие.
Бұл кітаптың маңызы - қазіргі заманның көрнекті тұлғаларының оған деген қызығушылық танытуында. Мәселен, Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев басылымға алғысөз жазды. Ол Таир Мансұровқа Нәзір Төреқұлұлы сияқты ірі саяси қайраткерді тарихтан ұмытылуына жол бермей, қайта тануға мүмкіндік берген үлкен еңбегі үшін алғыс айтуымыз керек екенін атап өтті.
Қазақстан Президенті бұл кітап Нәзір Төреқұлұлы қызметінің әртүрлі кезеңдері туралы бұрын жарияланбаған көптеген құжаттардың ғылыми айналымға енгізілуіне мүмкіндік бергенін атап өтті.
«Кітап КСРО-ның сыртқы саясатының тарихын ғана емес, сонымен бірге КСРО өкілетті өкілінің өмірінің араб кезеңіне қатысты материалдар негізінде берілген жалпы халықаралық қатынастарды да зерттеуге мүмкіндік береді», деп жазған Президент.
Кітапта Ресейдің белгілі мемлекет қайраткері, академик, шығыстанушы-арабтанушысы Евгений Примаковтың оқырманға үндеуі бар. Ол КСРО-ның Сауд Арабиясындағы елшісі Нәзір Төреқұлұлының ерекше рөлін жоққа шығаруға болмайтынын атап көрсетеді. Дәл осы жылдар ішінде араб әлемі мен Кеңес үкіметін байланыстырушы Нәзір Төреқұлұлы еді.
Кітапта сонау 1928-1936 жылдардағы кеңестік-саудиялық қарым-қатынастардың қалыптасуы мен дамуының және осы процеске «зиялы да жігерлі қазақ өкілетті өкілінің» қатысуының кең панорамасы берілген.
Кітапқа деген жылы сөздерді Мемлекеттік Эрмитаж мұражайының директоры, академик, шығыстанушы-арабтанушы Михаил Пиотровский жазған.
«КСРО-ның аты аңызға айналған өкілетті өкілі, ішкі парасатты саяси-ұйымдастырушылық тәжірибесімен ұштасатын, білімділігімен, мейірімімен жұртты баурап алған көрнекті тұлға» деп жазды Пиотровски Нәзір Төреқұлұлы туралы.
Сондай-ақ кітапта Таир Мансұров Ішкі істер халық комиссариаты мұрағатынан бұрын белгісіз болған құжаттарды қоса беріп, ол сталиндік режим тарапынан «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен атылып және 1950 жылдары «қылмыс құрамының жоқтығы үшін» ақталған Нәзір Төреқұлұлының өмірінің ең драмалық беттерін ашады.
Автор Н.Төреқұлұлының бейнесін ресми іс-қағаздар тілімен ғана емес, араб жеріндегі күнделікті өмірін, адами басынан кешкендерін, күмәнді сәттері мен табысты шешімдерін де тартымды етіп көрсете білген. Тайыр Мансұров Н.Төреқұлұлының бұрын қалың жұртшылыққа мүлдем беймәлім болған қызметін ашып көрсетеді. Оның Джиддадағы дипломатиялық корпустың дуайені ретіндегі қызметін мысал ретінде келтіруге болады. Онда Ұлыбритания, Франция, Италия дипломатиялық миссияларының тәжірибелі әріптестері, Король Фейсалдың Ресейге алғашқы сапарының егжей-тегжейлері, Джиддаға кеңес қаруын жеткізу шарттарының қарастырылуы туралы жазылған.
Ресей мен Қазақстандағы қоғам өкілдерінің ойлары мен оң пікірлері Т.Мансұровтың оқырмандарды Н.Төреқұлұлының көп қырлы тұлғасына ғана емес, сонымен қатар ол өмір сүрген дәуірге де шынайы қызығушылығын оята алғанын көрсетеді. Автор КСРО-ның өкілетті өкілі Н.Төреқұлұлының жеке басының арқасында елдер арасында жақсы және тұрақты қатынастар орнағанын көрсетеді.
Осы орайда Шығыстың танымал білгірі, академик Е.Примаковтың «Кітап авторының басты еңбегі - бұл қайраткердің ұмытылудан қайта оралғанында ғана емес, сонымен бірге Таяу Шығыстағы КСРО дипломатиясының тарихы толық көтерілуінде» деген сөзі маған толықтай ашылып тұрғандай сезілді.
Біздің еліміздің қалыптасуы және Тәуелсіз Қазақстан дипломаттарының «бірінші толқынын» білдіретін шетелдегі елшілердің қызметі, олардың қатарына жататын Т.Мансұров дәуірлердің арасындағы көзге көрінбейтін байланыстың жібін еске түсіреді.
Автор Нәзір Төреқұлұлы туралы 28 жыл бойы зерттеу жүргізіп келеді. Осы кезеңде ол елші қазақ туралы 10-нан астам кітап шығарды. Олардың бірегейлігі қазақ, орыс, ағылшын, араб тілдерінде жарық көруінде де жатыр. Бұл кітапта оқырмандардың қызығушылығын тудыратын бұрын белгісіз көптеген фактілер бар.
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Жаңа Қазақстанның құрылуы туралы хабарлады. Тайыр Мансұровтың бұл кітабы Әділетті Қазақстанды құруға қосылған лайықты үлес деп ойлаймын. Біз ұлттық батырларымызды ұмытпай есте сақтауымыз қажет.
Еділ МАМЫТБЕКОВ,
Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының депутаты,
Экономикалық саясат, инновациялық даму және кәсіпкерлік комитетінің мүшесі
