Әбе

2014 жылы халықаралық Пен-клубтың әлемге әйгілі Нобель сый­лы­ғына Әбеңді ұсынуы да тегін емес еді. Себебі ол кісі бір ұлттың ғана емес, тұтас адамзаттың, бір көл ғана емес, күллі Жер шарының өзекті мәсе­ле­лерін көтере білді. Әбеңнің романдары шөл даладағы шыңыраудың мидан өтетін мөлдір суы сияқты. Кенезең кеуіп, сусап барғанда ішкен сайын іше бергің келеді. Сарайың ашылып, рухың тазарады

Әбең – Әбдіжәміл Нұрпейісов Социа­листік Еңбек Ері, Аралдың атақ­ты жылқышысы, атам Көшер­бай­мен сыйлас, дәмдес болып етене араласқан. Әсіресе әкем Елеумен аға-інідей жақын жүріп, тонның ішкі ба­­уындай татулықтан танбай өткен.

Сондықтан Әбең де маған әке ор­нында болды. Жетістікке жет­ке­німді көрсе мақтап, арқамнан қағып, көтермелеп отыратын. Жұмыс­та­ры­мызға қатысты да көп жайға қанық­ты­рып, жөн-жосығын көрсетіп, сын-ескертпесі мен ақыл-кеңесін айтып тұратын. «Әкең өлсе де, әкеңді көрген өлмесін» деген қазақта аталы сөз бар ғой. Әкемді сағынғанда Әбеңе амандаса барып, қауқылдасып, мауқымды басып қайтатынмын. Ол кісінің мейірге толы ыстық құшағына бір рет басымды қойсам, жан дүнием жасарып қалатын еді. Балалық шағыма оралып, атам мен әкемнің шалғайына оралғандай тәтті күй кешетінмін.

Иә, қазақ сөз өнеріне мол олжа сал­ған кесек суреткердің басынан қилы да қиын дәурен өтті. Оның өмір жолы өзі айтқандай қан мен тер­ден тұрады. Әбең Аралдың асау толқындары шулап, алғашқы қар жауып тұрған қара күздің ортасында өмірге келді. Сол күні әкесі Кәрім Белараңның қозыжон белдерінде қансонарға шы­ғып, қыран салып қызыққа батып жүрген екен. Ақ пен қызылдың ай­қа­сын, бірінің артынан бірі туған төңкерісті көре-көре зәтте болып, ашаршылықтан енді-енді оңала бас­таған жұрт өмірге жаңа келген жас сәбиге ашық аспан, ұзақ ғұмыр тілес­кен. Қаймағы бұзылмаған қалың ел сол жөргектегі ұлдың болашақта тағ­­­дыр­ларын тасқа таңбалайтын жазушы боларын сезбеді-ау, сірә.

Табиғат – кемеңгер, онда жан да, түйсік те бар. Сәбидің құлағына алғаш болып Аралдың асау толқындарының шуылы жеткен шығар. Сол толқындар баланы әлдилеп ұйықтатты, әлпештеп оятты. Қасиетті Арал күндердің күні тартылған арнасын қаламының сиясымен толтыратын бір перзенттің өмірге келгенін білді ме екен? Аралдың толқыны адамша сөйлеп, тіл қатып, сыр ақтарып Әбеңді есейтті.

Қаламгер шығармаларын оқып отырсаңыз, маң далаға тіл бітіп, өлі теңіз өксік атып сайрай жөнелетіндей. Әр туындысының қатпары қалың, па­йымы терең болуының сыры, бәлкім, осында.

Мен үшін ел мен жердің тағдырын жан-жүйесімен жырлай білген шы­ғарма ғана нағыз кемел туынды. Әбең­нің шығармашылығы – бір ұлт­тың басынан кешкен азапты да ауыр, ма­шақатты да қасіретті тағдырына құ­рыл­ған үлкен бір әлем іспетті.

Қазіргі жас ұрпақ бейбіт аспанның астында еркін тыныстап, тату-тәтті ғұмыр кешіп жатыр. Әрине, тәубе дейміз. Ата-бабаларымыздан тартып мың өліп, мың тірілген қазақ осындай мамыражай заманды аңсады емес пе? Бірақ Әбең туған заман мүлде басқа еді. Балалық шағы қазақ даласында алапат аштық пен репрессия жалмаған қасіретті заманға, сұрқай да суық жылдарға тура келді. Оқу емес, жан қайғы болды. Десе де, асылдың сынығы болған әкесі баланың болашағын ойлап, 1931 жылы Көлқара ауылында ашылған мектепке апарады. Мектеп деген аты болмаса, бір бөлмелі жүдеу үй. Осы жерде Әбең бірінші сыныпты бар болғаны 17 күн ғана оқып, 2 әріп қана танып шыққан екен. Одан бері табаны күректей 98 жыл аунапты. Адам бір терінің ішінде мың арып, мың семіреді. Халық та солай. Қағанағы қарқ болатын күн де, сағы сынатын шақ та көп. Сол 17 күн оқып, әжесінің қазасына байланысты үйіне қайтқан бала соқтықпалы, соқпақты жолдардан өтіп, қалың қазақтың қабырғалы қаламгеріне айналды.

Әбеңнің жастайынан қаламын ұштап, жазушы болмасына шарасы да жоқ еді. Ол кешкен ғұмыр, көр­ген тағдырының өзі-ақ жазбасына қоймады. Маңдайына бір өмір жазып тауыса алмайтын шытырман жазмыш сыйлаған екен. Қазақ баласына келген зобалаң аштықта, қуғын-сүргін кезінде шалқып өмір сүрген Нұрпейістің әулеті де жансауға іздеді. Алапат соғыс майданынан ет жақындары мен асқар таудай әкесінен айырылып, жалғыз басы ғана оралды. Туған жері тозып, туған елі азса, арлы азамат алдымен күрсінбек. Маңдайына жазған осыншама тағдырды ақ қағаздың бетіне бедерледі. Өлмес, өшпес шығармаға арқау етті. Тұтас бір дәуірдің тірі шежіресіне айналдыра білді.

Әбең салиқалы да бекзат жан еді. Дүние жаратылғалы бір қа­лып­пен кілкіп қана ағатын өзен сияқты. Арнасының суалып, тартылып қалғанын, не асып-тасып кет­кенін көрген емеспін. Жетсе та­сы­майды, жетпесе жасымайды. Дала жүректі, дарқан пейілді адам. Қа­шан көрсең күлімсіреп, өзінің әз болмысында жүреді. Ғұмырында пен­де­ші­лік­ке бой алдырып, жүйкесін шар­шатқанын көргенім жоқ. Алатау­дай атағына қарамастан үлкен болсын, кіші болсын, аса кішіпейіл. Бойын менмендіктен, өзімшілдіктен таза ұстады. Данадай ойланып, баладай ақ адал көңілмен ғұмыр кешті. Алды даңғыл, арты таза ғибратты өмірі соған куә. Жүрегін кірлетпеген, кеудесіне шаң қондырмаған осы таза бітімі ол кісінің ұзақ ғұмыр кешуіне негіз болғандай. Жүйкесі сыр беріп, жүрегіне ерте салмақ түскен жан тез қартаяды. Ал Әбең өзі сомдаған кейіпкерлер ойындағыдай шықса, солармен бірге жасап, жасарып, түлеп отырды.

Алқалы жиынның бірінде Сәбит Мұқанов Әбдіжәміл Нұрпейісов ха­қында: «Менің қазақ әдебиетінде 20 жыл бойы күткен адамым енді келді», деп көпке сүйіншілеп жар салған екен. Әбең әдебиет есігін именбей аттап, алғашқы қадамын мүйізі қарағайдай жазушылардың тісі батпай жүрген романнан бастауының өзі – бір бөлек әңгіме. Әйгілі Әуезовтің өзі қолжазбаларымен танысып, риза­шылығын білдірген. Осылайша, ал­дың­ғы толқын ағалардың ізін басып, қазақ әдебиетіне тағы бір қарымды қаламгер қосылған еді.

Ауыл өмірі, кішкентай кейіпкерлер Әбең шығармашылығының негізгі бітімі секілді. «Әлі күнге бір бүйі­рін ауыл өміріне бұрып тұрады. Қан­ша қашыққа шырқап кетсең де, бо­йыңдағы бір тамырың туған же­рің­нің топырағында бүлк-бүлк етіп со­ғып жатқандай. Кей күні... сен әл­де­неге өзек аузында жалғыз үй отыр­­ған балықшы шалдың қамыс қо­сын, жұпыны жиһазын, жалпылдақ шамын есіңе аласың. Өз үйің жайнап тұрса да, саған осынау балық сасыған кішкентай қос ыстық. Қос ішінде, ақ иық қылған ауыр еңбек­тен болар, жан әкең сілесі қатып шар­шаған. Күнге күйген жылтыр қара бе­тінде қалжыраған ажар бар. Үні де қалжырап ақырын шығады. Сол кезде қара пұшық бала әлдеқайдан жүгіре кеп отырса болғаны, оның әжім беті іштей нұрланып елжіреп қоя береді», дейді жазушы.

«Ымырт» (1961), «Сергелдең» (1964), «Күйреу» (1970) романдарынан тұратын атақты «Қан мен тер» трилогиясының терең қатпарында осы бір жанды өмір қайнап жатыр. Жанымен сезген, жүрегімен түсінген дүние қашанда кемел болмақ. Еламан, Ақбала, Тәңірберген сияқты мінез-құлқы, жан қатпары бүкпесіз ашылған кейіпкерлер әлем әдебиетіндегі аңыз кейіпкерлермен тең тұра алады. «Осы бір ұлы романдағы сан қырлы, алуан бояулы дала мен оны мекен ететін халық өзінің бейтаныс әрі таңсықтығымен ежелгі бір далалық ауызекі тілде айтылған эпопея секілді бізді еліктіріп алып кетеді», деп француз жазушысы Андре Стиль текке айтпаса керек.

2014 жылы халықаралық Пен-клубтың әлемге әйгілі Нобель сый­лы­ғына Әбеңді ұсынуы да тегін емес еді. Себебі ол кісі бір ұлттың ғана емес, тұтас адамзаттың, бір көл ғана емес, күллі Жер шарының өзекті мәсе­ле­лерін көтере білді. Әбеңнің романдары шөл даладағы шыңыраудың мидан өтетін мөлдір суы сияқты. Кенезең кеуіп, сусап барғанда ішкен сайын іше бергің келеді. Сарайың ашылып, рухың тазарады.

Туған жерді қастерлеген, әр түйір құмы, бір тамшы суына дейін қыз­ғыш­тай қорғаған жанның бірі – Әбең. Жүрегі туған жермен бірге соқты. Аралмен бірге ортайып, Аралмен бірге толатын еді. Бала кезде кеудесі қазынаға толы Көшербай атамның аузынан сан алуан аңыз-әңгіме тыңдап өстік қой. Сол кезде батырлар шапса да, атса да өлмеуші еді. Оның жаны терең көлдің түбіндегі семсерінде жасырылуы болатын. Осы күні бажайлап қарасақ, Әбең де өз жанын сол ертегінің батырлары сияқты Арал­дың тереңіне тастаған екен. Таби­ғаттың кетеуі кетіп, жылдан-жылға Арал тартылған сайын Әбеңнің қай­ғы­сы да қалыңдай түсті. «Соңғы парыз» – алтын кебектей ақ құмақтың ортасындағы табиғат сыйы Арал те­ңі­зінің қасіреті туралы кітап. Дала, табиғат, теңіз – Әбдіжәміл Нұрпейісов шығармашылығының өзекті де негізгі арқауы», дейді әдебиетші Нағашыбай Төлепов. Арал қасіреті – Әбеңнің жүрегін кемірген жегі. Арал болып аласұрып, Арал болып дөңбекшиді. Оған өзімнің де сан мәрте көзім жеткен еді.

Мен Маңғыстау облысының әкімі болып жүрген шағым. Арал теңізі қайтып, арнасы аршылып, жалаңаш­тана бастаған. Әбеңнің туып-өскен, балалық шағы қалған жері Белараң теңіздің бір сұғына біткен түбегі. Ол жерден қазір теңіз тартылып кеткен. Суы қайтып қаң­сы­ған құмның тозаңы шығып жатыр. Биік жерден көз салып қарап тұрсаң, төменде теңіз табанында қалып қойған кемелердің қаңқасын көресің. Тарихтың ескірген, тозған, уақыт жемірген бір парағындай көңіл құлазытады. Сол жердегі биіктеу бір төбенің басына Әбең өзінің кесенесін салдырды. Соған қажетті құрылыс материалдарын «Маңғыстаудан жеткізіп бер» деп қолқа салды. «Адам тірі кезінде өзіне мола салудың не қажеті бар» деп қисаңдап, көнбеген едім. Қатты ренжіп, ұрсып тастады. Сосын үлкен кісінің меселін қайтармай, айтқанын бұлжытпай орындадым. Кейін бір кездескенде маған оғаштау көрінген осы қылығының мәнін сұрадым. «Күні бұрын басыңызға кесене көтергеніңіздің керегі не? Алматыда тұрасыз. Кейін сонау жер­дің түбі Аралға қатынау бала-ша­ға­ңызға қиын болады ғой» деп едім, мүлдем басқа жауап алдым. Мен де сол Аралдың перзентімін ғой. Жан жү­регім елжіреп кетті.

«Мені іздеген адам болса, сол жер­дің түбіне келсін. Тозған, топалаңы шық­қан жердің жағдайын, елдің күйін көрсін. Көзіқарақты, көкірегі ояу пенде болса ойланар. Ойланса, мысқалдай болса да пайдасы тиер. Мен өлгеннен кейін де сол шерлі Аралыма пайдамды тигізгім келеді. Қазіргі Қызылорда, Маңғыстау облыстарының орнында бағзы бір заманда үлкен Таксис деген мұхит болыпты. Арада талай заман өткенде сол телегей мұхит қайтып, орнында Каспий теңізі, Арал теңізі, Қара теңіз, Азов теңізі сынды ұсақ теңіздер қалған. Білгірлердің айтуына жүгінсек, бұл жер жаралғалы үшінші рет осылай болып отыр. Біресе түбі сарқылып кетеді, біресе кенерін толтырып қайта келеді. Бұл жолғы теңіздің кетуі адам пиғылының нашарлығынан деп ойлаймын. Бұл тек экологиялық апаттардан ғана емес, бұған адами сезімдер де әсер еткен сияқты. Мейі­рім­­діліктің жоғалуы, ізгіліктің өшуі, тасбауырлық, жауыздық – бәрі-бәрі... Оны «Қан мен терді», «Соңғы парызды» мұқият зер салып оқыған адам байқайды. Сондықтан мен жай жатпай сол Белараңыма барып, алыс­тап кеткен теңіздің шуылын аңсап жатайын. Мүмкін, күндердің күні адамзаттың пиғылы өзгерер, теңіз ескі арнасына қайтып келер, тасып төгілер. Буырқанған толқыны жартасты көміп, шағалалар шаңқылдап, тіршілік жыры маздайтын шығар. Осындай бір аңсарлы үмітпен мені сол жерге жерлеуді сендерге аманат етіп тапсырамын», деді арда туған Әбең үлкен тебіреніспен.

Кеудесінде жаны бар, еті тірі, жүрегі ояу адамды елең еткізер ұлы сөз, кемеңгер байлам емес пе? Тек жасы ұлғайып, індеттен бірнеше рет ем­дел­ген соң ғана бірде маған, Смағұл Елубайға, бауыры Марал Итеғұловқа Алматыда жерленуге келісім берді. Ал жерлестері Белараңда Әбенің шығармашылығына арналған белгілі жерді қорғауды міндетіне алды... Шығармалары күллі қазаққа рухани сусын болса, енді ғұмырымен де үлгі болмақ. Осы бір әңгімелерден кейін Әбеңнің жүрегімдегі орны тіпті де биіктей түсті. Ол кісі кейде Қазығұрттың басында қалған Нұх пайғамбардың өзі де, кемесі де сынды. Ескінің көзін көрді, жақсының сарқытын ішті. Ешкімнің ала жібін аттамай, ғибратты ғұмыр сүрді. Қа­жы­май, талмай, таусылмай көл-көсір еңбек етті. Әбеңнің асыл арманы орындалса, қазақтың ырыс қазаны тасып, іркіті мол болары сөзсіз. Лайым, Құдай Тағала алты Алашты кемеліне келіп, кемеріне толып, шалқып отыратын заманға жеткізгей!

Әбеңнің мәңгілік өмірі енді бас­талды. Аралдың қайта толғанын біз көрерміз, мүмкін көре алмаспыз. Десе де, асау толқыны жағаны ұрған телегей теңіздің тірі суреті салынып қалды. Ол – Әбеңнің шығармаларында. Ол шығармалар Аралдың ғана емес, қазақтың толған, ортайған, тартылған тарихын таспалады.

Әбең саналы ғұмырының соңына дейін ақ қағазбен анда болды. Арымен серттесті. Көл-көсір мұра қалдырды. Әбеңмен бірге салқар, сәнді көш болашаққа бағыт алды. Әбеңмен бірге бір ғасырдың парағы жабылды. Енді біз Әбеңді Алматыдағы үйінен емес, кітаптарының сарғайған парақтарынан іздейміз.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Алматыға арнайы ке­ліп, жазушыға Еңбек Ері жұлдызын тап­сырып тұрып, «Ғасырлық мерейтойда кездесейік» деп жүрекжарды тілегін айтып еді. Өкінішке қарай, бұйырмады. Бірақ жақсының аты өлмейтіні ақиқат. Оның 100 жыл­дық мерейтойын ЮНЕСКО көле­мін­де атап өту – біздің парызымыз. Сәулетті шаһарларымызда Әбең­нің ескерткіштері бой көтеріп, оқу-мәдениет орындарына, көшелерге аты берілер, университеттерден, кі­тап­ханалардан, мектептерден арнайы залдар ашармыз. Туған ауылы Белараңға кезінде біздің Аралымызға салғандай Әбеңнің мұражайын салуы­мыз керек. Оның жоқтаушылары, қалың оқырманы қатынауына жағдай жасалса екен. Тәңірі қазақтың маң­да­йына сондай дарынды ұлды, қа­рымды қаламгерді сыйлады. Енді біз оны қатарымыздан алғанына рен­­жімей, бергеніне шүкіршілік біл­дірейік, ағайын. Өткенінен ұлағат, болашағынан мақсат-мұрат іздеген жас ұрпақ Әбең шығармашылығын оқу арқылы ұлғаусар дүниеге кез болады. Күмән жоқ!

Әбеңнің өзі арамыздан кетсе де, шығармалары мәңгі қазақтың жүрегін әлдилеп, рухани шамшырағына айналары хақ.

Қырымбек Көшербаев,

мемлекет және қоғам қайраткері