Аида Егембердиева: Жазушы рухани көшбасшы болуы керек

– Қырғыз әдебиеті Айтматов ар­қылы әлемге танылды деуге бола ма?

– ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасыр­дың басында дүниежүзілік тарих пен мәдениетте үлкен өзгеріс болып, реа­­лизм модернизммен алмастырылды. Дү­ниежүзілік соғыстар, адам өмірінің нәзіктігі, дүниені тарихи фон ретінде трагедиялық қабылдау («Жоғалған ұрпақ» Г.Штейн); Ницше, Фрейд, Юнг еңбектері ғылыми негіз болды. В.Вольф, Дж.Джойс, М.Пруст, А.Камю, Г.Штейн әлемдік әдебиеттегі мо­дер­низм өкілдері екенін білеміз. Модер­низм­нің ерекшеліктері қандай? Біз субъек­тивтіліктің идеялармен алмасатынынан хабардармыз. Экспериментализм: әртүрлі мектептің, ағымдардың, жаңа көркемдік әдістердің пайда болуы; шы­­ғармашылықтағы еркіндік, өмірді реалистік бейнелеуден бас тартып, оның санада бейнеленуіне назар аудару: түс көру, сана, символдар, мифтік ойлау, архетиптер, т.б.; Объективті емес, субъективті білімге мән беру: сезім, түй­сік, интуиция; Элиталық әдебиет: оқыр­манға жоғары талап, күрделі шығар­малар сияқты белгілердің барлығы өткен ғасырдың 50-жылдарының аяғында әдебиетке келген Шыңғыс Айт­матовтың шығармаларында бар. Бұған мысал ретінде «Ақ кемені» немесе басқа шығармаларды алайық. Батыс әдебиетіндегі имагинизм, сюрреализм, сана ағымы, экзистенциализм, ХХ ғасырдың басындағы орыс әде­биетіндегі символизм, акмеизм, футуризм дағдарыспен тұспа-тұс келеді. Жаңа буын – 60-жылдардың әдебиетке енуі, аға буын мен жаңа буын арасында­ғы тартысты сол Айтматов мысалында, әсі­ресе «Жәмиланы» оқырмандар жылы қабылдады, тіпті әлем жұртшылығының қабылдауынан да өзгеше бір жаңа лепті көруге болады.

Әсіресе бұл қақтығысқа не себеп бол­ды? Жаңа ұрпақты тәрбиелеу, Батыс­ты орыс тілі арқылы сіңіру деген ұғым пайда болды. Аға буын фольклордан өз мәнін тапса, жаңа буын фольклорға жаңаша көзқараспен қарады. «Ақ кемедегі» «Бұғы ертегісі» шығарманың жалпы маз­мұнына қалай сіңгенін көрейік. Ал «Ғасырдан да ұзақ күн» деген мұңды, көне әңгіме екені айдан анық. «Ақ кемеде» жазушы әлемді оптимистік көңіл күйде бейнелеу идеясын жоққа шығарды, керісінше трагедиялық түсінік берді. Ол тек Шыңғыс Айтматовқа ғана емес, оның замандастары Қазат Ақматовқа, Мұрза Ғапаровқа, Аман Саспаевқа, Құбатбек Жүсубалиевке де тиесілі. Олардың шы­ғармаларындағы басты кейіпкер өзгер­ді – олар жалғыз, пессимистік, оқшау кейіп­керлерді жасады. Әдебиеттегі ке­йіп­керлерді жағымды-жағымсыз деп екі жаққа күрт бөлген кешегі оқыр­ман­дарға мұндай «бақытсыз», «түсі­ніксіз» кейіпкерлер қиынға соқты. Де­генмен Айтматовты ресейлік және ха­лық­аралық оқырмандар бізден бұрын баға­лады. Осы орайда қырғыз әдебиетінің әлемге Айтматов арқылы танылғаны даусыз шындық.

– Кеңестік кезеңдегі қырғыз әде­биеті мен қазіргі қырғыз әдебиетінің айырмашылығы неде?

– Кеңес әдебиетінің дәстүрлі қаһар­мандары халықты тәрбиеледі. Ал бүгінгі оқырмандарға мұндай білімнің керегі жоқ. Кеңес дәуіріндегі шығармаларда­ғы айтылған сөзге оқырмандар оңай сене­тін. Қазіргі оқырмандарды сендіру қиын. Сондықтан бүгінгі әдебиетте оқырман жазушыдан көп нәрсені талап етеді. Қырғыз классиктерінің шығармалары жүйелі түрде көп тиражбен қайта басылып, қазіргі ұрпақ оларды оқуға қызы­ғады. Бірақ олардың назарын аударатын интернет те жылтыңдап, қызылды-жа­сылды болып қосамжарласып өмір сү­руде. Қазір талғам өзгерген соң, шығар­маларға әдебиеттанушылардың берген бағасы да керек емес сияқты.

– Жазушының алғашқы шығар­масы өзіне ыстық. Сіздің тырнақалды туындыңыз не туралы еді?

– Ай шыққанда, күн батқанда, жаң­быр жауғанда немесе кемпірқосақ пайда болған кезде сол сәтті көруге асығатын әдетім бар. Алғашқы өлеңім табиғатпен байланысты болды. Сол кез есімде:

«Біртүрлі сиқырлы әлем,

Мүмкін емес нәрсені болдыратын.

Тұла бойыңда жаңбыр жауса,

Кішкентай толқындар жол қуатын.

Түрлі-түсті кемпірқосақ

Күнге күйген тудайсың.

Сен көрген керемет дүние,

Сол бір бейнесінен адаспағайсың.

Ұзақ жолдан ауылға баратын,

Кез келген өмірдің қатысына.

Мен енді бұлай кете алмаймын,

Басқа қаланың шығысы мен

батысына...»

 – Қазіргі қырғыз әдебиетінде «Жәми­ланың» деңгейіндегі жазылған прозалық дүниелер бар ма?

– Қазат Ақматовтың «Мезгіл» (1979), «Мұнабия» (1982), «Күнді айналып өткен жылдар» (1988), «Архат» (2007), Мұрза Ғапаровтың «Қаракөл қаздары» (1973), «Шоқуму», «Өзендер» (1979), «Жаңғақ орманы туралы әңгіме» (1987), Бейшебай Усубалиевтің, Топчугүл Шай­дуллаеваның тамаша әңгімелерін сол көшке қосқым келеді. Әбділәмит Мәтісақов, Самсақ Станалиев, Бейшебай Усубалиев, Айдарбек Сарманбетов сияқты қаламгерлерге «Жәмила» дә­уірі ғана жарасады, бұл шығарманың көтерген тақырыбы біздің әдебиет үшін алғашқы болғаны да шындық. Әр дәуір­дің таңғажайып туындылары болады. Поэзияда Омор Сұлтановтың лирикасы, Тәуелсіздік алған тұста әдебиет айдынына Мелис Мәкенбаев деген жазушы шықты. Түрме туралы алғаш рет шығарма жазды, 6 жылда 11 романы жарық көрген. Осындай жағдайда Қырғыз Республикасының халық ақыны Карбалас Бәкіровтің «Адас­қан кентавр» (1997) кітабы поэзиядағы жаңалық болды. Оқырман Арслан Қойчиевтің «Місілдірік» (2009) романын іздеп оқыды.

– Өлеңдеріңіз тағдыр, өмір суреті ұғымдарына үн қосуға тырысады. Сіз үшін өлең деген не?

– Мен үшін өлең – тағдыр. Мен оған ерте араластым.

– Жақсы өлең жазудың өзіндік шар­ты бар ма?

– Оқырман өзiнің сезімін, мінез-құлқын ақын жазған өлеңнен таба алса, оның шығармасы өзгелерге эстетикалық ләззат бере алса, ең бастысы, өлеңге өтірік араласпаса болғаны. Жақында Шабдан Сулайманов деген жас ақын «Анама» атты өлеңiн Facebook-те жариялады. Оқырмандар өте жақсы көрді. Ата-әжесінің қолында өсіп, өз анасын қабылдай алмағандар немесе керісінше, моральдық-психологиялық тұрғыдан ауыр проблемаларға ұшырағандар арамызда аз емес екен. «Жалғыз мен осындаймын» дейтін ондаған оқырман сол өлеңнен өз тағдырларын тауып алып жатты. Менің ойымша, өлең деген –осы. Әрине, бұл жерде айтылған ой ғана емес, оның көркемдік құндылығы да маңызды. Осы тұрғыдан алғанда, Қырғыз халық ақыны Шайлобек Дүйшеевтің «Қарағайшы кемпір» атты жырлары мен поэмалары баяғыда жазылса да, бұл жырдың осы дәуірдегі оқырмандар үшін де маңызы зор.

– Қазақ қаламгерлері Нобель сый­лығын алуға әлі ұмтыла қой­ған жоқ. Сіздердің жазушылар ше? Бұл сый­лыққа лайық қырғыз жазушылары бар ма?

– Нобель сыйлығы Шыңғыс Айт­ма­товқа бұйырған жоқ. Қазіргі қырғыз әде­биетінде бұл сыйлыққа Сұлтан Раев өте лайық.

– Әдебиеттің бір өзегі - сын. Бұл жанр­ға қалай қарайсыз?

– Әділ сын болса, әрине, құба-құп. Әйт­песе, қырғыз сөз өнерінің тарихын­да ақын-жазушылар арасында «әде­биет майданы» ұғымын сөзбе-сөз көрсе­тетін терең тартыс болғаны белгілі. Кеңешбек Асаналиев, Сали­жан Гигитов, Қадырқұл Дәуітов, Совет­бек Байғазиев, Қаныбек Еділбаев, Кубат Ибраимов, Әбдіғаны Еркебаев, Осмо­накун Ибраимов, Қалық Ибраимов, тағы басқа сыншылар әдеби үдерістің даму бағыт­тарын мұқият көрсетіп берді. Шың­ғыс Айтматов «Кеңешбек мыр­за­ның сынынан өткеннен кейін ғана шығар­маларымды шығарамын» деп отыратын. Мұның өзі қырғыз әдебиеттануының деңгейін айқындайды. К.Асаналиевтің «Қант ауылы және ғарыш» (1991, 1994) кітабы қырғыз әдебиеттану ғылымында Айтматов туралы ерекше сөз айта алды деп ойлаймын.

– Жазушының қоғам ал­дындағы міндеті қандай болуға тиіс?

– Ең дұрысы, жазушы рухани көш­басшы болуы керек. Бізде академик Хұсейін Қарасаев пен жазушы Түгөлбай Сыдықбековтің даналығын өз заманында мемлекет басшылары да мойындаған. Т.Сыдықбеков – кезінде Айтматов «Тау құлаған» ро­ма­нының екінші томын орыс тілі­не аудар­ғаннан кейін: «Тукко, сен әде­биет­те таусың!» – деді. Әри­не, көш­басшы болу кез келген адам­ның қолынан келе бермейді. Кең мағы­нада қаламгер қоғамда болып жат­қан үдерістерге өз пікірін білдіріп, өз дәуі­рінің үнін, бейнесін, келбетін сезініп, жаза білуі, өз қоғамын жат сезінбеуі керек.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,

«Egemen Qazaqstan»