Қант тапшылығы қалай реттеледі?

Қазақстан жеке қант өндірісі ар­қылы ішкі тұ­тынудың тек 40 па­йы­зын жаба алады. Бұл тұр­ғыда Аграрлық азық-түлік нарықтары және ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу депар­таментінің директоры Қанат Жауымбаев Үкі­мет­тің 33 тармақтан тұратын қант саласын дамы­ту бойынша кешенді жоспар қабылдағанын айтты.

«Кешенді жоспар шеңбе­рін­де егіс алқап­та­рын ұлғайту жөніндегі іс-шаралар көзделген. 2024 жылға қарай қант қызыл­шасына арналған егіс алқап­та­­ры 25 мың гектарға дейін ұл­­ғай­тылады деп жоспарлану­да. Биыл 10,1 мыңнан 16,1 мың гектарға дейін ұлғаймақ. Сон­дай-ақ қант құрағын әкелу ке­зін­де биыл импорттық бажды нөлге теңеу көзделген. Қазір бұл мәсе­лені ЕЭК отырысына шы­­ғаруды жоспарлап отырмыз. Қант қызылшасын қант за­уыттарына килограмы үшін 15 теңгеден 25 теңгеге дейін тап­сы­руға арналған нормативтер мен субси­дия­лар тартылды. Жол картасы аясында қант зауыттарын айналым схемасы бойынша қар­жы­ландыру шаралары қарастырылған. Атап айтқанда, облыс әкімдіктерінен қант зауыттарын қаржыландыруға 25 млрд теңге бөлінбек. Қазір соның 14 млрд теңгесі бөлінді», деді Қанат Жауымбаев.

«Қазақстан қант, тамақ және қай­та өңдеу өнеркәсібі қауым­дас­ты­ғы» заңды тұлғалар бірлес­тігінің пре­зиденті Айжан Нау­рызғалиева жо­ға­рыдағы ұсы­нысты қолдап, қант қызыл­ша­сы­на арналған егіс алқап­та­рының ұлғаюы аса қажет еке­нін жет­кіз­ді. Айтуынша, 2020 жылдан бастап егіс алқаптары қыс­қа­­рып келеді. 2020 жылы егіс алқабы 15,2 мың гектар болса, 2022 жылы небәрі 9 мың гектар болып қалған. Бұл өте аз, тиі­сінше аз өнім алынды дейді. Ол сумен, газбен қамтамасыз ету және «Ақсу Қант» қант зауы­ты­на теміржол салу сияқты проблемаларды да атап өтті. Айжан Наурызғалиеваның айтуын­ша, жаңғырту үшін шамамен 13 млрд теңге қажет. Жаңа қымбат жаб­дықтарды сатып алу­ға жеңіл­дік­ті несиелер бөлу деген сияқты мем­лекеттік қолдау шаралары же­тіспей тұр дейді.

Шенділер 2026 жылға дейінгі ке­шенді жоспарға сәйкес, қант зауыт­тарын отандық шикі­затпен қамта­ма­сыз ету бойынша нақты шара­лар қабылданып жатқанын айтады. Жетісу облысы Ауыл шаруашылығы басқар­масының бас­шысы Нұрдәулет Кенен­баев­тың айтуынша, өңір­де биыл 8 100 гектарға қант қызылшасы се­білді. Аудан­дармен жұмыс­тар жүр­гізіліп, нақты шаруа­шы­лықтар анық­талып, оларға 5 мың гектар жер­ге ми­нералды тыңайтқыштар бе­ріл­ді. Нәти­же­сінде, 283,5 мың тонна өнім жиналады деген жоспар бар. Шаруашылықты тұқыммен қамту бойынша тікелей Көксу қант зауытымен жұмыс жүргізілмек. Бүгінде жаңа келісімшарт жасалып, қажетті тұқым қоры қам­та­масыз етіліп жатқан көрінеді. Кәсіпорын форвардтық негізде шаруашылықтарға көктемгі дала жұ­мыстарына 700 млн теңге кө­ле­мінде қаржы бөлуді жоспарлап отыр екен.

«Көксу қант зауыты биыл 50 мың тонна қамыс құрағын өңдеп жатыр. 8 100 гектардан 283 мың тон­на қант қызылшасы өндірілсе, оның бар­лығы Көксу зауытына жіберіліп, өңделеді. Ақсу қант зауыты былтыр жұмыс істеген жоқ. Себебі қамыс құрағын өңдеу үшін қосымша қондырғылар орнатылды. Бүгінде жұмыстардың 97%-ы аяқталды. Қамыс құрағы­мен қамтамасыз ету жөнінде швей­ца­рия­лық компаниямен 3 мың тоннаға келісімшарт жасалды, ол 18 ақпанға дейін жеткі­зіл­мек. Зауытты наурыз айының ба­сында іске қосу жоспарланып отыр», деді Нұрдәулет Кенен­ба­ев.

Ақсу зауытының қуаттылығы шамамен 40-50 мың тонна қамыс қант шығаруға мүмкіндік береді екен.

Жалпы, мамандар шағын өн­ді­­ру­­шілердің шикізатқа қол­же­­тім­ділігі, қаржыландыру, агро­тех­­нология, тех­ника, өнімді өткі­зу тұрғысынан бір­қатар проб­ле­маларға тап болуы мүм­кін еке­нін айтады. Бұл ретте көмекке қант кластері келуге тиіс.

«Бізде 4 қант зауыты бар. Соның негізінде жақсы кластер да­йындауға болады. Қант кластері шаруаларды инфрақұрылыммен ғана қамтамасыз етпейді, бұл – қаржыландыру, агро­техно­ло­гия­ларды сақтау, техни­калық және технологиялық қамтамасыз ету, сондай-ақ өткізу мәселелері. Клас­тердің өзегі болып саналатын қант зауыты арқылы кепіл­ден­дірілген сату қамтамасыз етіледі. Сондықтан біз Жол кар­тасын сәл кеңейтіп, 4 зауыт негізінде қант кластерлерін дамы­ту бойынша ұсыныстар ен­гізе­міз. Әрбір зауыт кластердің өзегі болады», дейді Қанат Жауымбаев.

Бастаманы «Бәйтерек» ҰБХ» қол­дауға да­йын. Холдинг қант за­уыт­тарына жабдықтарын жа­ңар­ту­ға жеңілдетілген несиелер бере ала­­ды. Несие серіктестіктері ар­қы­лы қант қызылшасын өсі­ретін фер­мерлердің айналым қара­жатын да қар­­жыландырады. Осылайша, қант кластерін құру «Бәйтеректің» қар­жы­лық ұсы­ны­сы­мен табысты кооперациялануы мүмкін.

Елдегі қант проблемасын шешу үшін ке­шен­ді бастаманың қолға алынуы әсте тегін емес. Өйт­кені бір қант өндірісі үшін ондаған, жүз­деген шаруаның басын қайырмаса болмайын деп тұр. Бұл ретте логистика, шикізат пен дайын өнімді тасымалдау шығындарын азайту, мазутты арзандату, газдандыру, қант зауыттарын дамыту үшін теміржол құрылысын қар­жыландыру – күн тәртібіндегі өзек­ті мәселелер санатында.

Премьер-министрдің орынбасары – Сауда және интеграция ми­нис­трі Серік Жұманғариннің айтуын­ша, Шу қаласында қант зауы­тын салу жоспарланып отыр.

«Тағы бір қант зауытын салу мәсе­лесі ұзақ талқыланды. Ин­вес­тор та­был­ған сияқты, Шуда Konya түрік компаниясымен бірге зауыт салынатын болды. Қазір жоба қаралып жатыр. Қант саласын дамыту жөніндегі бағдарлама 2025 жылға дейін қант өндірісін 270 мың тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді», дейді ол.

Оның айтуынша, 2022 жылы Қазақстанда 306 мың тонна құрақ қанты және қант қызыл­шасынан 50 мың тонна өнім өндірілген – бұл өте жоғары нәтиже. Бұрын өндіріс жылына 100 мың тоннадан аспайтын. Аталған өнімнің өзіндік құнының төмен болуына байланысты нарыққа шетелден арзан қант әкелініп, қазақстандық зауыттар өндірісті тоқтатуға мәж­бүр болған. Министрдің айтуынша, биыл қант бағасына қатысты дау-дамай туындамауға тиіс. Ме­мо­рандумдарда ең жо­ға­ры баға 460 теңге деп көр­се­тілген.

Егер ойға алған жоспарлар өз деңгейінде орындалса отандық өн­дірістің үлесі 7%-дан 43%-ға дейін артуға тиіс дейді министрлік өкілдері. Суб­си­диялау нормативін 15 мың тең­геден 25 мың теңгеге дейін ұлғайтудың арқасында қы­зыл­ша өсірушілер өз өнімінің бір тоннасын 40 мың теңгеге сататын болады. Сонда қант қызыл­ша­сының рентабельділігі бас­қа дақылдар деңгейіне жет­кі­зілмек.

Сондай-ақ Ұлттық экономика ми­нистр­лігімен бірлесіп, Салық ко­дексіне қант өндіруге және қамыс шикізатын әкелуге салықтық преференциялар беру бөлігінде түзетулер енгізілді.

Саланы дамытудың кешенді жоспарына сәйкес, 2026 жылға қарай қант қызылшасының егіс­тік алқаптары 60 мың гектарға жетуге тиіс, бұл қант импортына тәуел­ді­лікті төмендетуге және отан­дық нарықты өз өнімімен қам­тамасыз етуге мүмкіндік бере­ді.