Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Жақында қолыма ақынның 1998 жылы «Елорда» баспасынан шыққан «Батыр Баян» атты кітабы тиді. Мұнда автордың арнайы назар аударатын туындылары бар. Мәселен, «Ақсақ Темір сөзі» атты өлеңі. Кезінде бір журналдан кездестіргенімізде, «осындай да өлеңі бар екен-ау» деп қойғанбыз. «Қойлыбайдың қобызын» бұрыннан білуші едік. Көптеген кітабында жарияланған. Бірақ толық нұсқасы емес екен. Соңғы он төрт жолын қиып тастаған, мүмкін әлдебір себептерге байланысты енгізілмеген. Мына «Батыр Баян» жинағында жүр ол шумақтар. Бертініректе шыққан кітаптарында да болса керек-ті.
«Оқжетпестің қиясында» поэмасын ертеректе «Жұлдыз» журналының ескі сандарының бірінен оқығанбыз. Ақын шығармашылығында бұл – мүлде басқа тұрпатты, оқшау шығарма. Мына жинаққа тұңғыш еніп, кейінгі кітаптарына кіріктіріле бастаған сыңайлы. Алғысөзінде бүйдейді ғой: «Алайда соңғы жылдары шыққан, ешбір кітабына енбеген көптеген жыры мен «Оқжетпестің қиясында» поэмасы алғаш рет жарияланып отыр. 1989 жылы «Жазушы» баспасы шығарған жинақта «Қойлыбайдың қобызы» поэмасының өткен ғасырдағы батыр, би, бақсыларды дәріптейтін соңғы бөлігі орынсыз қысқартылып кеткен.
Мағжан – қазақ халқының ғана емес, исі түркі дүниесінің ұлы дауылпазы. Оның ашық түрікшілді ұрандағы жырларын кезінде бастырушылар цензурадан өткізе алмаған болуы керек. Солардың қатарында «Орал», «Жер жүзін топан басса екен» өлеңдері осы кітапта тұңғыш рет жарияланып отыр.
«Ақсақ ақынға» атты өлеңін кезінде аяулы азамат, марқұм Жәнібек Кәрменов ел аузынан жинап әкеп, құрастырушыға тапсырған болатын.
«Орамал» мен «Батқан күн, атқан таңның жыры» ғашық жандардың бір-біріне жазысқан хаты іспетті тұтас дүние. Ақын жинақтарынан орынсыз шеттетілген өлеңдердің бірі «Жоғалған алтын» деп кете береді жинақтың баспадан берілген түсіндірмесінде.
Осы кітапта тұрған бірінші өлең хақында тоқталғымыз келеді. «Ақсақ Темір сөзі» аталады. Кезінде бұл шығармаға мағжантанушылар тоқталғанын да білеміз. Онда түрікшіл сананы ту еткен ақынның жыры тарихи жағынан түсіндіріледі. Сіз мән беріп оқып көріңізші:
«Жаһан деген немене
Алақанның ауданы.
Бір ауданда көп тәңірі
Болудың тіпті жоқ сәні.
Көк тәңірісі – тәңірі
Билесін көгін, күңіренсін.
Жер тәңірісі Темірмін,
Жеріме тәңір тимесін.
Көк тәңірісі тәңірінің
Тұқымы жоқ, заты жоқ.
Жер тәңірісі Темірдің
Тұқымы – түрік, заты – от» деп тастай салады.
Расында, әлемді алақанына сыйдырып алып сөйлеп тұрған жанның асқақ, тым асқақ бейнесі көрінеді өлеңнен. Бұл бұған дейін қазақ даласында, ұлы Тұран топырағында болған рух. Бірақ Мағжан тұсында ұмытылуға айналған. Тіпті жоғалуға шақ қалған. Тұран билеушілерінің ғана аузынан шығатын сөз. Мейлі ол астамшылық болса да, «Темірдің сөзі» деген соң жарасады. Соны сезініп һәм сезіндіріп жазған ақынды жүрек жұтқан демей көріңіз. Жалғыз бұл ғана емес, Мағжанның мұндай өлеңдері жетерлік. «Күл болсын көк, жемірілсін жер, уайым жоқ, көз қырыммен күліп қана қарармын!» дегені бар. Бұдан да басқалары толып жатса керек. Ақын деген ұлттың сана-сезімін түрткілей отырып, ежелгі рух сіңген қадір-қасиетті еске түсіру арқылы ертеңге көз жіберуге тәрбиелеуші сияқты сезіледі. Әлемді алақанның ауданына сыйдырып қарайтын заман да келді. Тілін білсеңіз, әлем туралы ақпарат алақаныңызда тұр ғой қазір. Бейнесімен қоса. Тетігін тауып, байыптай алса болғаны. Ол үшін Темір болудың қажеті жоқ, бірақ.
