– Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары біздің елге бірқатар жеңіл өнеркәсіп зауыты мен әскери госпитальдің, көптеген ғалымның эвакуацияланғаны белгілі, – дейді Амангүл Мұстафақызы. – Сол себепті Қазақстан аумағы «майданның терең тылы» деп айтылып келді. Ұзақ жылдар осы тақырыпты қаузаған оралдық өлкетанушы ғалым Павел Букаткин 1967 жылы «Батыс Қазақстан облысы – Сталинград майданының жақын тылы» деген диссертация да жазған екен.
Әскери өмір демекші, Амангүл 2002 жылы Қазақстан Қарулы Күштерінің әскери академиясын байланысшы мамандығы бойынша бітірген. Алғашқы қызмет жолын Аягөздегі Қабанбай батыр атындағы механикаландырылған құрамада бастапты. Кейін Семейдегі әскери бөлімде жалғастырған. 2009 жылы Ұлттық қорғаныс университетінің магистратурасын бітіріп, Құрлық әскерлері Бас қолбасшысының басқармасында қызмет еткен. 2019 жылы аталған университеттің докторантурасына оқуға түседі. Сақина алмасқан өмірлік серігі Жақсылық Бақытжанұлы да әскери қызметші, полковник. Ұлттық қорғаныс университетінде тылмен қамтамасыз ету кафедрасы меңгерушісінің орынбасары болып қызмет істейді. Әскери қару-жарақ және әскери техника мамандығы бойынша философия докторы (PhD) дәрежесі бар. Екеуі Айша есімді бүлдіршінді өсіріп отыр. Амангүл университетте тарих ғылымдарының докторы, әскери ғылымдардың профессоры Сайран Мұхамеджановадан білім алды.
– Ол кісі бізге «Отандық тарих» пәнінен сабақ беретін. Бірде ұстазымның соғыс жылдары жау Батыс Қазақстанға дейін жеткен» деп айтқаны елең еткізді, – дейді кейіпкеріміз. – Бұрын жау Еділден бері өткен жоқ деп оқытып келді. Маған Сайран Шаймерденқызымен осы тақырып туралы сөйлессем деген ой келді.
Ұстазы алдымен Амангүлге кезінде көп зерттеушінің бұл тақырыпқа жүрегі дауалай бермегені туралы айтады. Кеңес Одағы Екінші дүниежүзілік соғыстың тарихын өзіне ыңғайлы қылып жазып қойғанын жеткізген. Біздің тарихшыларға рұқсат етпегеніне қынжылыс білдіреді. Бір кездегі өзімізбен одақтас болған Украина, Беларусь жерін жау қалай бомбыласа, біздің жерімізді де солай бомбылаған еді. Тарихтан өзінің лайықты орнын ала алмай келе жатқан оқиғаның бірі осы. Әйтсе де, Амангүл ұстазына осы тақырыпты зерттеп көрмек ойы барын жеткізеді. «Әйел адамсың. Кедергілер де көп. Материалдардың дені Ресей архивтерінде сақталған. Дегенмен бетіңнен қақпаймын. Дегеніңе жет!», деп батасын береді. Сөйтіп, 2019 жылы жас ғалымның «Батыс Қазақстан – Сталинград майданы кезіндегі майдандық тыл» тақырыбындағы зерттеуі басталады. Ғалымды Батыс Қазақстанның майдандық тыл ретінде ресми мойындалмауы қынжылтады. Тарихи деректерде Сталинград шайқасы кезінде Орал қаласы мен Жәнібек, Сайқын, Шоңғай елді мекендерінің фашистердің бомбылауына ұшырағаны, өлкеде диверсанттар тобы жұмыс істегені туралы ақпарат мол. Ол жайында Амангүл Мұстафақызы: «1942 жылы мамырдағы Қызыл әскердің Харьков маңындағы сәтсіз шабуылынан кейін жау Краснодар аймағын, Солтүстік Кавказдың едәуір бөлігін басып алғаны белгілі. Сол арқылы Кавказ мұнайы бұғаттап, Баку мұнайына қауіп төндірді. Бұл Гитлерлік Германияның стратегиялық нысандарды басып алып, Қызыл Армияны отын ресурстарынан ажырату мақсаты болатын», дейді.
1942 жылғы мамыр-шілде айларында майдан шебі Қазақстанның батыс облыстарына жақындап, Сталинград майданының тыл бөлімдерін Батыс Қазақстан аумағына жаппай көшіру басталды. Елімізде эвакогоспитальдардың саны артты. Жалпы, Батыс Қазақстанда госпиталь жүйесі 1941 жылдың күзінен бастап қалыптасып, Оралдағы бес және Гурьевтегі үш госпитальдан тұрды. Майдан шебі жақындай түскенде олардың саны отызға жеткенін айта кету керек.
Сонымен бірге батыс облыстардан әскерге шақырылушылардың негізгі бөлігі Сталинград майданына жіберілді. Ал 1942 жылы 17 шілдеде Екінші дүниежүзілік соғыстың барысын түбегейлі өзгерткен Сталинград шайқасы басталғаны белгілі. Ғалымның айтуынша, сол тұста Батыс Қазақстан аумағына Қызыл армияның 120-дан астам әскери бөлімі орналастырылыпты. Олар тылдық-материалдық қамтамасыз ету базалары, авиатехникалық, инженерлік, химиялық, санитарлық, ветеринарлық, азық-түлік қоймалары мен тылдық басқару органдары екен. Бұдан өзге Батыс Қазақстан аумағы арқылы өткен Орал – Урбах – Жәнібек – Сайқын – Шоңғай – Жоғарғы Баскұншақ темір жол желісі стратегиялық маңызға ие нысан болатын.
«1942 жылы 23 тамызда Дон, Оңтүстік-Батыс майдандарының әскерлерін қамтамасыз еткен Поворино-Иловля және Саратов-Петров Валь желілеріндегі тораптық тарату темір жол стансалары жойылғаннан кейін, Батыс Қазақстан тармағы Сталинград шайқасының барлық кезеңінде үш майданды бірдей қамтамасыз ететін жалғыз желіге айналып, Қазақстанды, Оралды, Сібірді, Қиыр Шығысты, Орта Азияны майданмен жалғаса, Гурьев мұнай құбыры үш майданға бірдей мұнай өнімдерін жеткізіп тұрды», дейді әскери ғалым.
Осы кезеңде Батыс Қазақстан аумағы қысқа уақыт ішінде стратегиялық тылдан Сталинград бағытындағы Оңтүстік-Батыс, Сталинград, Дон майдандарының алдыңғы тылына айналады. Тіпті неміс әскери қолбасшылығы 1942 жылы 1 қыркүйекте Орал қаласына шабуыл жасауды жоспарлағаны жайлы дерек бар. Осыған байланысты 1942 жылы 12 тамызда Батыс Қазақстан және Гурьев облыстарында әскери жағдай енгізілген.
Зерттеуші ғалым Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Орда, Фурманов, Казталов аудандары Сталинград әскери округінің құрамына кіргенін айтады. «Мұны Сталинград майданы әскерлерінің қолбасшысы генерал А.И.Еременконың картасында Жәнібек елді мекені майданның соғыс қимылдары театрында маңызды объект ретінде белгіленгені айқындайды», дейді ол.
Тақырыпты зерттеу барысында Орталық мемлекеттік архивтен «Отчеты ПВО» деген белгісі бар құжат қолына тиеді. Сайқында орналасқан әуе шабуылына қарсы қорғаныс бөлімшесінің баянаттары екен. Онда бір күнде жаудың қанша ұшағының ұшып келгені, қанша бомбы тастағаны туралы баяндалған. Соның бірінде бір күнде 70 бомбы тастағаны туралы да жазылған екен. Топтық әуе шабуылдарына бір уақытта жаудың 30-ға жуық ұшағы қатысып отырған. Егер 1942 жылғы шілдеде Урбах, Жәнібек, Сайқын, Шоңғай, Астрахань темір жол желісіне 20 ұшақ шабуыл жасап, 32 бомба тасталса, 1942 жылғы қазан-қараша айларында Жәнібек, Сайқын, Шоңғай стансалары ауданында 761 ұшақ тіркелген. Оның 41-і түнгі уақытта ұшқан. Бұл орта есеппен күн сайын 25 ұшақ деген сөз. Тізе берсек, әскери ғалымның соғыс тарихына қосқан мұндай құнды деректері жетіп артылады. Біздің мақсатымыз – қанатқақты жобасымен «тыңнан түрен салған» Амангүл Мұстафақызының өлшеусіз еңбегі жайлы жұртшылыққа жеткізу. Сол арқылы кенжелеу дамыған отандық әскери тарихқа деген қызығушылық туғызу.
Бүгінде подполковник Амангүл Алдабергенованы екі мәселе толғандырады. Оның бірі аталған қалалар мен елді мекендерге соғысқа қатысқан деген мәртебе алып беру болса, екінші – осы тақырыпты жанашырлықпен жалғастыратын шәкірт тәрбиелеу. Мәселен, 2002 жылы Ресей Грозныйға «Батыр қала» атағын берді.
Сонымен қатар осыдан бірер жыл бұрын Қазақстанның бірқатар қаласына «Еңбек даңқы» атағын беру туралы мәселе көтерілгені тағы бар. Амангүл де «Сталинград шайқасы кезінде соғыс оты шарпыған Орал, Атырау, Ақтөбе қалалары мен Сайқын, Жәнібек, Шоңғай елді мекендерінің сондай құрметке лайық екені даусыз. Үш қалаға «Жауынгерлік даңқ қаласы», үш елді мекенге «Жауынгерлік айбын» атағы берілсе, тарихи әділдік болар еді» дейді. Несі бар, табандылықтың жемісін көрген жігерлі қыздың мақсатына жетуіне біз де тілекшіміз.
Мұхарбек Махамбет,
әскери журналист