Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ғылым ордасындағы орталық ғылыми кітапханаға орналасқан «Сирек кездесетін кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиет» бөліміне бас сұққанымызда, онда сақталған ұлтымыздың біртуар азаматтарының өз қолымен жазған хаттарының түпнұсқасына кездестік. Алдымызда жатқан сарғайған парақтар кешегі Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов, Ғаббас Тоғжанов, Әнуар Әлімжановтардың Ғайша есімді кісіге жазған хаттар легі еді. Бұл хаттарда не жазылды, нелер айтылды екен деген сұрақ бізді әрі қарай жетелей берді. Енді сол хаттарды парақтап көрелік.
Жазушы Сәбит Мұқанов Ғайшаға жазған бір хатында былай депті:
«Құрметті Ғайша ханым!
Ғұмар абзиға, сізге, балаларға Мариям екеуміз москвалық сансыз сәлем жолдаймыз. Бәріңіздің де денсаулықтарыңызға, бақытты болуларыңызға тілектеспіз. Біз осы Москваға августің 10-ы күні ұшып келдік. Одан бұрын мен Қытайда болғанмын: 20-майда болғам да, 22-июльде Жаркент арқылы Алматыға келгем, Одан мұнда – Москваға кеттім. Сіз екеуміз Қытайға ұшар алдында ғана Алматы көшесінде жолықтық. Сіз маған соңғы жылдарда байланысымыз үзіліп кетуі туралы өкпе айттыңыз да, қайтадан табысуға үйіңізге шақырдыңыз. Мен баруға уәде бердім. Сол күннің ертеңіне ойда жоқта Москвадан «Тез келіңіз, Қытайға барасыз» деген телеграмма алдым да, ұшып кеттім. Сондықтан үйіңізге бара алмағаныма мыңнан бір кешірім өтінем! Бұл хатты жазып отырған себебім, Алматыға мен октябрьдің басынсыз қайтпаймыз: Москвада, Ленинградта, Петропавл, Көкшетауда жұмыстарым бар, ал қазір сізбен сөйлесіп алайын, шығармашылық бір сөз бар.
Сіз бен біз, құрметті Ғайша ханым, әуелден творчестволық істе кездесіп, таныстық та, сол арқылы дос болып кеттік қой. Ол достықтан әлденендей «тағдыр» бізді соңғы жылдарда айырды. Сіздің қалай қабылдайтыныңызды білмеймін. Мен өзім тұрпайы сөз айтқанға кешірім өтінем, сволочь-тағдыр біздің арамызда әлі де күнелтіп жүргеніне, соңғы жылдарда көзім жетті. Бізді айырған сол «тағдырлар». Қазіргі сізге жазғалы отырғаным ол туралы емес, басқа. Қытайда мен 63 күн болдым. Бұл бір, бұрынғысы да, болашағы да ғажап ел екен. 63 күнде біз оның небір тамашасын көрдік. Мен көрген-білгеннің бәрін күнделігіме жазып жүрдім. Енді сол «күнделікті» әдебиет түріне келтіруге тырыстым. Бұл шамасы, 15-20 баспа табақтық кітап болады. Осы кітапты «Дружба народов» басамыз деді. Редакторы – Лавренев, замы – Чагин маған дос адамдар. Бұл кітаптың аударушылығына, мен сізді шақырғым келеді. Ол ойымды редакцияға айттым да. Оларда қарсылық жоқ. «Ноябрьде берсеңіз – январьда, декабрьде берсеңіз – февральда басамыз, 18 баспа табақтай ала аламыз», дейді.
Сізден өтініш: осыны ойланыңыз да, риза болсаңыз маған телеграмма беріңіз. «Күнделік»-тің басын сізге мен Москвадан жіберем де, аяғын октябрьде беріп болам. Сіз жіберген материалды аудара бересіз. Редакция қаламақыңызды аударып болған соң төлейді.
Ойланыңыз. Жауап күтем.
Жолдастық сәлеммен – Сәбит,
Москва, гостиница «Москва» 955, телефон, - К-2-29-55». Біз хаттың ішінде не жазылса, соны осында қағаз бетіне түсірдік. Қалай дегенмен, бұл сол кезде аты дүркіреп тұрған жазушының бір мезеттік көңіл күйі, жүрек сөзі.
Жазушы келесі бір хатында: «Қ. Ғайша! Сізге мына кітаптың екі главасын жіберем. Қалғанын кейін. Егер түсініксіз болса мәшінкеге бастыруға болады» деген өтінішін айтып, астына қолын қойыпты.
Тағы бір хат орыс тілінде жазылыпты. «Ш. Соңғы – VIII-тарауға үлгермедім. Мен оны Москвада жасаймын. Жіберуге уақытым болмаса, оны Москваға аударып беруіңізді сұраймын. Килл романды (оны повесть деп атауға болады) осында орыс тілінде шығарғысы келеді. Дәлелді аяқтаңыз. Стиль бірлігі үшін ... соңғы тарауды екінші рет аудару керек. Сіз мені Москваға ауыстырасыз деп үміттенемін. Май айында Москваға кеткенге дейін оны көрмейтінім тым өкінішті.
Сәбит. 11/II-37.
Аудармасы мен түпнұсқасын Лукашев жолдасқа беріңізші. Ол маған жібереді».
Сәбеңнің Ғайша ханымға жазған үшбу хаттары, міне, осылай сыр шертеді. Оқи келе хаттардан сол дәуірдің үнін, келбетін, зиялылардың бір-бірімен тығыз байланыста болғанын түсінеміз. Хаттар, хаттар...
Келесі хат иесі – Құлагер ақын Ілияс Жансүгіров.
Ілияс Жансүгіровтің алғашқы хаты былай басталады:
«Ғайша ханым!
…билет алу шатақ болып, мен кеше жыйлысқа бара алмадым. Екінші жағынан «На току»-дан кейінгі төрт бөлімді көшіріп беріп кетейін деп ойлап ем, оны да бітіре алмадым. Бүгін шығып барам. Марттың 20-25 шамасында Ғаббас Москваға келетін болды, «На току»-дың жалғасын содан жіберермін. Менің …туралы нендей мәліметтер керексінесіз соны айтып, маған бүгін-ертең хат жазыңыз, Ғаббас арқылы жіберейін. Әлманақ басқармасына жолығып, «На току»-дың аудармасына шарт жасаңыз. «Красный новь» жорналына да осы сіз аударатын бөлімі басылатын болды. Сізден аларсың деп осындағы Алтайский дегенге айтып кеттім.
Хат күтем. Алматыға барған соң да жазармын. Апрельдің аяқ кезінде тағы келем.
ІІ/12-36». Хатты оқи келе Ғайша ханымды әлдебір лауазымды кісі ме деген ойға қаласыз.
Келесі хатқа кезек берелік.
«Қадірлі Ғайша ханым!
Москваға тоқтамай өтіп кеттік. Үш кісі келдік. Бейімбет … пен қабарыз Қадыр қасымда. «Жолдастарды» алып келіп едім. Қайтқан соң қалдырамын. Мында 17/ІІ дейін боламыз. Москвада біз аз уақыт боламыз. Үйіңізге көп сәлем. Фатима көп-көп сәлем айтты.
Құрметпен: Ілияс
12/ІІ-1936».
Жансүгіров Ғайша Шәриповаға жазған келесі хатын орыс тілінде жазыпты.
«20 Наурыз, 1931 ж
Құрметті Ғайша!
Хатыңызға кеш жауап бергенім үшін кешірім сұраймын. Мен іссапарларда болдым. Гнепер сөзге жақынырақ: сіздің ұсынысыңыз, әсіресе мені қуантты. Сіз үлкен мәдени жұмыс істеп, ұлттық әдебиеттің байланысын жеделдетуге атсалысудасыз. Мен бұл мәселені тиісті ұйымдардың алдына қойып, FOSP аударма бюроларына, әсіресе сіздерге хабарласуды тапсырдым. Бірақ мен сіздерге қазақ әдебиетінен біраз кітаптар жібергім келді, бірақ осы жерден атын атайтын бірде-бір кітабын таппағаныма сеніңіз:
- «Колхоз» – Майлиннің әңгімесі
- «Тулаған толқында» Мүсірепов (роман)
- «Жаңа жолда» (эссе) Жансүгіров
- «Таңбалылар» – Тілепбергенов
Бұл кітаптар Алматыда жоқ. Дүкенде Москвада (Кузнец. Мост) басылым жоқ деп есептеймін. Егер жоқ болса, ОГИЗ дүкеніне және «Қызыл-Орда тауларында» деп жазуға болады. Мен бұл кітаптарды кездестірсем, міндетті түрде сізге жіберемін. Оның үстіне бізде поэзия ерекше дамыды. Ең дұрысы..., мұны сіз арқылы жасауға бола ма, әлде досыңыз жасай ма? Жақсырақ ... пьесаларда, сіз оған қалай қарайсыз?
Сіз бұл маңызды тапсырманы тастамайсыз деп үміттенемін...
Аудармаңызды оқыдым – Баяминнің әңгімесі өте жақсы! Сіз бұл жұмысты жалғастырасыз. Біз бәріне дайынбыз...
Ілияс».
Ғаббас Тоғжановтың да Ғайшаға жазған хаттарының түпнұсқасы осы деректермен бірге аталған орталықта сақтаулы тұр. Біз оған да көз жүгіртіп көрдік.
«Құрметті Айша!
Біз сіздің пәтеріңізді басшыларымызбен келістік: сәуір айында олар мамандардың үйінен 3 бөлмелі пәтер беруге уәде берді (менікі сияқты), Андронников қазір жоқ, ол Мэттпен сөйлесті, күндердің бірінде ол кетіп қалады. Москва үшін ол жеке сөйлескісі келеді ...
Мен сізге хат жазамын, мүмкін сол уақытқа дейін Андронников келеді, содан кейін мен сіздің ойларыңыз туралы онымен келісемін.
Қазір онкүндікке дайындалып жатырмыз. Сондай күндердің бірінде орталық журналдарға материалдар жібереміз. Сізге Майлин туралы мақала жазу тапсырылды.
Майлин мен Жансүгіров қазір Мәскеуде болса керек – толық ақпаратты солардан алуға болады.
Сәуірдің бірінші жартысында Мәскеуге кетейін деп жатырмын, егер пәтер осы уақытқа дейін дайын болса, онда сіз келгенше бір жолдасымызды (бойдақты) уақытша орналастырамыз, ол бос емес – әйтпесе, біздің жағдайда , олар шешімсіз пәтер ала алады.
Сіздің келгеніңізде менің жеке пікірім мынау: егер сіз мен жоқта келсеңіз, бұл ыңғайсыз және он жылдан кейін (мамырдың аяғында) келгеніңіз дұрысырақ екені анық.
21/II-36.
21-4-36. Құрметпен, Тоғжанов».
Ғаббас Тоғжановтың қолжазбасындағы хаттың келесі бетінде мына сөздер бар.
«Сәлеметсіз бе, Ғайша ханым!
Сіздің мазмұны мен көлемі жағынан қысқа да нұсқа хатыңызға ашулануға хақым бар ма? Сізді көп сұрақпен көміп тастай аламын: онкүндік неліктен қарашаға ауыстырылды?.. Қазақ әдебиетшілері қонақтарды – майдангерлерді Қызыл Алаңдағы Жеңіс шеруінен кейін шаршап-шалдыққан күйінде күтпеген жерден қарсы алуы мүмкін. Кімдер, қандай аудармашылар жұмыссыз жүр? Мүмкін олар – шақырылғандар әдеттенбеген шығар? Бірақ Әуезов өзінің мақаласында («Комсомольская») құдіретті гүлдену туралы айтты ғой. Демек аудармашылар жұмыссыз отырмауы керек.
Неліктен альманах жылда шығарылмайды?
(сөйлем түсініксіз)
Бастысы, өзіңіз қызықты бірдеңе жаза алдыңыз ба?
П.Кузнецов не істеп жүр?
Омардың халі қалай? Оған шын жүректен сәлем айтыңыз. Әсияға сынақты сәтті тапсыруына тілектеспін. Надя мені ағылшын тіліне үйретуге дайындалсын». Ақын Әбу Сәрсенбаевтың да Ғайша Шәриповаға жазған ізетті хатын оқырманға ұсынайық.
«Құрметті Ғайша апай,
Сәлем сізге алыстан. Москвадағы жұмыстарды бір ыңғайлап келіп, Перелекинода жатырмын. Редактор да, өзімнің бір майдандас жолдасым да (жазушы) оқып шықты. Пікірлері өте жақсы. Орта жастағы балалар үшін ықшамдап шығармақ. Тіл жағынан, анығырақ айтқанда, бір сөздің сол ақ абзацта әлденеше рет қайталануы жөнінде ғана замечаниелері бар. Бұлар, әсіресе алдыңғы бөлімдерінде. Мысалы, прологтың екінші абзацында (1 бет) жолында алты рет қайталанған «носилки несли» дегендер бар екен. Олар редакция үстінде түзеледі ғой. Редактор іске кірісті. Бірақ ұзаққа созар түрі бар (Редактор сол рецензия жазатын Влекова), шартты редакциядан кейін жасамақ. Сізді шақырудың керегі жоқ деседі. Анау бір жарым главаның аудармасын жіберген екенсіз. Апарып бердім.
Ғайша апай, сізден екі түрлі өтінішім бар. Бірі анау Сколковскаяның редакциясынан кейін қолжазбаны әбден бір мұқият оқып шығыңыз. Тәжірибесі жоқ, жас адам ғой, бүлдіріп жүрмесін.
Екінші, өңдей-өңдей жүріп енгізген өзгерістеріміз 25 пайыздан асып кеткен тәрізді.
Бүгін … шарт переиздание емес, жоңқа нәрсе ретінде қайтадан жасаңыз деген тілек білдірдім. Тоғыз тарауға үлкен-үлкен өзгерістер енгізіліп, бір тарауы тұтасымен қайтадан істелінді. Сіз де осыны талап етіңіз.
Қош болыңыз. Хат күтем.
Құрметпен Әбу.
Адресіңізді білмеген соң издат-во жолдадым».
Ендеше, біз сөз соңында қазақтың марқасқа тұлғалары бірінен соң бірі хат жазған Ғайша ханымның кім болғанын оқырман есіне сала кетейік. Ол 1901 жылы Қазан қаласында туған. Аудармашы. Қазан университетінде білім алған. Кейінірек татар жұмысшылар театрының әртісі болған. Талантты Ғайша Мәскеуде Жоғарғы сотта аудармашы болып қызмет істеген. Осы уақыттан бастап татар, башқұрт, қазақ және қырғыз тілдерінен орыс тіліне аудармашы ретінде әдеби қызметін бастайды. Жоғарыдағы хаттар дәлелдегендей Ғайша Шәрипова қазақ жазушыларының шығармаларын, оның ішінде Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ілияс Жансүгіров сияқты қаламгерлердің туындыларын аударуға қатысқан. Қалай десек те, Ғайша ханымға жазылған хаттар легі бізге сол кездегі уақыттың, сол қоғамның бейнесін көз алдымызға әкеледі. Хаттар толастамасын.