Bloomberg порталының хабарлауынша, Қазақстанның батысында екі ірі мұнай кенін өндірумен айналысатын шетелдік компаниялар рұқсат етілмеген шығындар бойынша айыптауларға байланысты ел үкіметінен талап-арыз алды. North Caspian Operating Company және Karachaganak Petroleum Operating BV мұнай консорциумдары төрелік сотқа тартылып отыр. Үкімет Қашаған кен орнын игеру жобасы бойынша серіктестерден 13 миллиард долларға жуық және Қарашығанақ жобасындағы серіктестерден тағы 3,5 миллиард долларға жуық қаржыны мемлекеттік бюджетке қайтаруды талап етіп жатыр. Билік компанияларды 2010-2019 жылдар аралығында даму шығындарын әдейі арттырды деп айыптайды. Шағымдар сондай-ақ тендерлік жұмыстарға да қатысты, олардың кейбірі жоғары бағамен жүргізіліп, толық көлемде орындалмаған. Қазақстан екі компания да тендерлік рәсімдерді бұзды, ал Қашаған кен орнына жауаптылар өздеріне тапсырылған барлық мердігерлік жұмысты орындамады деп мәлімдейді.
Талап-арыздар халықаралық экономикалық сот ісін жүргізудің ең танымал орындарының бірі – Женева және Стокгольм соттарына берілген. Билік өкілдері сот процесіне қатысты пікір білдірмеді. Кен орындарын игерумен айналысатын екі консорциум да ешқандай түсініктеме берген жоқ. Үкіметтің талабы консорциумдар құрамындағы кейбір компанияларға ма, жоқ әлде тұтастай бірлескен кәсіпорындардың өздеріне қарсы ма, агенттік ол жағын нақтыламаған.
Бұған дейін Қазақстан Қашаған кенішінің операторынан 2,3 триллион теңге (5,1 млрд доллар) экологиялық айыппұл төлеуді талап етіп, сотқа берді. Экология және табиғи ресурстар министрлігі NCOC-ты өз өндірісінде рұқсат етілгеннен екі есе көп күкірт сақтады деп айыптады. Ведомство хабарламасында жазылғандай, NCOC-қа 700 мың тонна күкірт сақтауға рұқсат берілген. Ал компания «Болашақ» зауытының алаңына шамамен 1,7 миллион тонна орналастырған. Қашаған операторына қатысты шағым тек күкіртпен ғана шектелмейді. Күкіртті нормативтен тыс орналастырудан басқа, наурыз айының басында Атырау облысы бойынша экология департаменті жүргізген тексеру NCOC күкірт қышқылын сақтаудың уақытша алаңын экологиялық рұқсатсыз пайдаланатынын, тазартылмаған шикі газды алауларға жағып, тиісті тазартусыз ағынды суларды буландырғыш тоғанға ағызғанын, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шаралар жоспарын толық көлемде орындамағанын, тағы басқа бұзушылықтарды анықтаған. Аталған фактілер бойынша компанияға қатысты Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің алты бабы бойынша: 324-бабының 1-бөлігі, 325-бабының 1-бөлігі, 326-бабының 1-бөлігі, 328-бабының 1-бөлігі, 331-бабының 3-бөлігі, 332-бабының 2-бөлігі бойынша әкімшілік іс қозғалды.
Ал NCOC өз кезегінде күкіртті өндіру мен сақтауды жауапкершілікпен және Қазақстан заңнамасының талаптарына, сондай-ақ қолданылатын стандарттар мен озық технологияларға сай басқаратынын мәлімдеп отыр. Қазіргі сәтте компанияның өтінішхаты негізінде қозғалған материалдар Атырау қаласының әкімшілік сотында қаралуда.
Әлемдегі ең ірі көмірсутегі нысандарының бірі саналатын Қашағанда бағаланған алынатын мұнай қоры ‒ шамамен 9-13 миллиард баррель. Бүгінде алып кеніштің аты аталғанда оның қойнауындағы қара алтынмен қоса, ой жиегіне күрделі өндірістік жағдайлар, жиі қайталанатын апаттар қатарласады. Бастапқыда іске қосылуы 2005 жылға жоспарланып, артынан құнының өсуімен бірнеше рет кейінге қалдырылғаны, 2013 жылы өндіру басталмай жатып магистралдық құбырдағы газдың ағып кетуіне байланысты тоқтап қалғаны, құбыр коррозияға шыдамай жарылып, оны ауыстыру қажет болғанда жоба қайтадан қымбаттағаны сияқты ұзын-сонар оқиғалар тізбегі қалың елдің көз алдында өтті. Мұнай өндіру 2016 жылдың күзінде ғана қайта басталды. Жоба акционерлеріне бірнеше мәселені шешуге тура келгеніне қарамастан, проблемалар болашақта да азая қоймайтын сыңайлы. Соңғы жылдары мұнай мен газ өндірудің қоршаған ортаға әсері күрделеніп барады. Сондықтан мұнай-газ компанияларының экологиялық жауапкершілікпен жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін Үкімет нормативтік актілерді қатаңдатып отыр.
Бұқаралық ақпарат құралдары экологиялық айыппұл салу ісі Қазақстанның аталған компанияға бақылауды күшейтіп жатқанын көрсетеді, сондай-ақ республика North Caspian Operating Company консорциумындағы үлесін ұлғайтуға баруы мүмкін деп жазады. Мысалы, 2010 жылы салықтық шағымдар берудің нәтижесінде еліміз «ҚазМұнайГаз» арқылы Қарашығанақта 10 пайыздық үлеске ие болды. Бастапқыда жобада «ҚазМұнайГаздың» үлесі мүлдем жоқ-ты. Содан кейін Қазақстан 2,7 млрд долларға салықтық және экологиялық талаптар қойып, кейін бұл талаптарды кешірді. Сөйтіп, консорциум беретін несиеге 1 млрд доллар төлейтін және нәтижесінде ҚМГ 10 пайыз үлесін алатын болып келісті. Bloomberg ақпарат агенттігінің топшылауынша, ведомство жеңіске жеткен жағдайда Қазақстан кен орындарын игеруден түскен кірістің қомақты бөлігін қазынаға қайтара алады.
Ел үкіметі төрелік арқылы мұнайды сатудан көбірек кіріс алумен қатар, ұлттық экономиканы жергілікті компаниялардың кірістерін ұлғайту арқылы тиімдірек ету үшін мұнай кәсіпорындарын пайдаланатын тендерлер жүйесін өзгертуге ниетті. Осының аясында жергілікті билік Қазақстандағы мұнай-газ саласындағы тендерлерді өткізу ережелерін қайта қарау туралы шешім қабылдады. Сондай-ақ кейбір ресейлік сарапшылар Қазақстан жаһандық саясатта республика дамуының еуразиялық векторын нығайта түсетін жаңа позицияны іздеу үстінде және саяси реформалар кезеңінде ірі корпорацияларға елдің ішкі ісіне араласпау туралы ескертуде деп пайымдайды.
Бүгінде еліміздегі мұнайдың 80 пайызы негізінен АҚШ пен Еуропаның мұнай компаниялары игеретін Қарашығанақ, Қашаған және Теңіз кен орындарында өндіріледі. Мұнай өндірісінің 65%-ы және газдың 85%-ы ‒ осы үш алыптың үлесінде. Келісімшарттар 40 жылға жасалған болса, инвесторлар Қашағанды қоспағанда, өз салымдарын өтеп үлгерді. Демек енді келісімшартты қайта қарап, оларды еліміз үшін тиімді ететін кез келді.
Мұнай-газ саласындағы сарапшы Олжас Байділдинов еліміз NCOC консорциумындағы үлесін арттыруы мүмкін деген пікірде. Оның айтуынша, билік консорциум алдына жобаны іске қосудағы кідірістерді, басқа да кемшіліктерді қоюы, сондай-ақ келісімшарттарды қайта қарауды талап етуі мүмкін. Қазақстан Қашаған мұнайын сатудан шамамен 2 пайыз ғана пайда алады.
«2030 жылдардан кейін бізде мұнай-газ саласында елеулі дағдарыс болады. Осының аясында мұнай-газ келісімшарттарын ұзартуға негіз жоқ деп есептеймін. Мәселен, 10 жылдан кейін Теңізді игеру мерзімі аяқталады. Қашаған негізінен үлкен кідірістермен жүрді және қазір бастапқы мерзімдер кешігіп келеді. Қазақстан ‒ мұнай державасы бола тұра, қара алтынның жартысынан көбі өзімізге бұйырмай, шетелдік компанияларға кетіп жатыр. Біз мұнай-газ келісімшарттары бойынша өз позициямызды қатаң қорғауымыз қажет», дейді ол.
Үкіметтің Қашаған және Қарашығанақ кен орындарында мұнай өндіретін екі консорциумға қойған талаптары төңірегінде ой-пікір білдірушілер Bloomberg хабарламаларына тұтастай сенуге болатынын, беделді агенттік ақпаратты толық тексермей ұсынбайтынын айтады. Сондай-ақ еліміздегі жалпы үрдіс, экономиканы ынталандыру, мемлекеттің табысын арттыру, халықты қолдау мақсатындағы ауқымды реформалар барлық іс-қимылдарда көрініс табатыны сөзсіз. Қазақстанның қазіргі ішкі саясаты мен ұстанып отырған бағыты әділетті қоғам құру қағидатына негізделген. Оның қатарында ұлттық байлық, қаражат пен қазына қарапайым азаматтардың, болашақ ұрпақтың пайдасына бөлінеді. Жер мен оның қойнауы халыққа тиесілі. Сарапшылар екі мұнай консорциумына қатысты сот Қазақстан Президентінің билікке келу қарсаңында да, одан кейін де жариялаған жалпы бағытына сәйкес келеді деп санайды. Мысалы, Ресейдің ұлттық энергетикалық қауіпсіздік қорының жетекші талдаушысы Игорь Юшковтың айтуынша, талап-арыз ‒ мұндай саясат элементтерінің бірі ғана. Қазақстан үкіметінің жоспары одан ауқымды.
«Ірі мұнай-газ жобаларының салық режімін өзгерту ‒ шетелдік бизнесті осы кен орындарын игеру шеңберінде өнімді бөлу туралы келісімдерді қайта қарауға мәжбүр ететін құрал. Жаңа жағдайда игеру мен өндіруден түсетін ақша шетелдік компанияларға азырақ, ал Қазақстанға көбірек беріледі. Бұл тұрғыда миллиардтаған қаражат ‒ басты нысана емес. Жобаларды жүзеге асыру барысында алдағы онжылдықтар ішінде ел бюджетіне қанша қаражат түсетіні одан маңыздырақ. Сондықтан Қазақстанның жеңісі сырттан қарағанда ымыраға келу сияқты көрінуі мүмкін. Астана кен орындарын игеру туралы келісімдер қайта қаралса, талап қою сомаларын қысқартуға немесе қаржылық талаптардан бас тартуға баруы мүмкін», дейді сарапшы.
Каспий қайраңы ‒ еліміз үшін мұнай мен газдан пайда табудың ерекше мүмкіндігі. Бірақ тәуелсіздіктің елең-алаңында кен орындарын барлауға қаржы да, технологиялық әлеует те болмады. Ол үшін жас елге мемлекет кепілдігімен ғана беруге болатын инвестиция қажет еді. Осының негізінде ірі трансұлттық энергетикалық консорциумдар мұнай-газ саласындағы барлық ірі жобаға (Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған) өнімді бөлу туралы келісімдер бойынша қатысуға келісті. Отыз жыл бұрынғы жағдайда өнімді бөлу туралы келісімдер қолайлы болып көрінді. Бірегей технологиялардың, мол тәжірибенің көмегімен мұнай-газ саласы қарқынды дамыды. Енді ірі мұнай-газ келісімшарттарының аяқталу мерзімі жақындап келе жатқандығын ескере отырып, 40 жыл игерілген бұл кен орындарының Қазақстанға қандай жағдайда берілетінін, мемлекет пен инвесторлардың бір-бірінің алдында қандай міндеттемелері бар екенін бағамдаудың, мұнай алыптары кеткеннен кейінгі болашақты бүгіннен бастап қалыптастырудың маңызы артады.
