Сондай-ақ руханият саласындағы мол мұрамызға жан-жақты талдау жасай келе біз «рухани жаңғыру» көкжиегінің тым тарлығына да көз жеткіземіз, себебі: біріншіден, халықтың ұлттық сана-сезімінің қат-қабаттарымен астасып жатқан шынайы тарихын енді танымасақ, оған толық бет бұрмасақ болмайды, себебі оны біз даму әлеуеті (пассионарлық) және ұлттық код, яғни «ұлттың рухани болмысы мен қажыр-қайраты» деп санаймыз; екіншіден, егемен елдердің шегіндегі, Қазақстан территориясы мен Орталық Азия аумағында орналасып дамыған рухани орталықтар арасындағы, тарихи Түркiстан немесе одан да ертеден бастайтын болсақ, Тұранның көпғасырлық тығыз байланыстарын ұмытуға болмайды.
Егер біз өткенімізді түсінсек, онда қазір де айналамыздағы және өз ішіміздегіні түсіне аламыз. Біздің алдымызда ортақ тарих, мәдениет, дінімізді негізге ала отырып, болашақтың айқын бейнесін бірге қалыптастыру міндеті тұр. Осы жолда парасат пен жауапкершілік биігінен көрінейік
Ортақ тарих, біртұтас тамыр...
Сонау Кеңес дәуірінің өзінде-ақ отаршыл зерттеушілер қазақ пен өзбек сияқты көрші этностық қауымдастықтарды бір-бірінен ажыратып, бөліп тастаудың қиындығын мойындаған еді, себебі, олар өз арасында шығу тегі, мәдениеті немесе діні бойынша емес, шаруашылық немесе экономикалық құрылымы жағынан ерекшеленетін.
Бұл айтарлықтай дәрежеде Орталық Азия халықтары арасындағы «трансұлттық» байланыстардың өміршеңдігін белгілеп, халық арасында Бұхара, Самарқанд, Хиуа, Қоқан сияқты дәстүрлі орталықтармен байланыстардың терең тамыр жаюына жол ашты, соның арқасында, әсіресе, ауылдық жерлерде жаппай қуғын-сүргін мен тоталитарлық жүйенің рухани-мәдени өктемдігіне қарамастан, діни сенімдер сақталып қалды. Сол сияқты «ұлттық республикалардың» тарихи парадигмасына деген маркстік цензураның асқан қырағылығына қарамастан біздің салт-дәстүріміз, рухани мұрамыз бен тарихи жадымыз да салыстырмалы түрде айтқанда «Қазақстан тарихын» «Башқұртстан тарихынан» не «Татарстан тарихынан» нақты ажыратуымызға мүмкіндік бермеді, Қырым, Кавказ және Оңтүстік Сібірге қатысты да соны айтуға болады.
Мәселен, бүгінде шейбани Көшім хан кімнің тарихына қатысты? Қазақтың ба, әлде бүкіл көтерілістерде оның ұрпақтарын ақ киізге салып көтерген башқұрттардың ба? Әлде тек Сібір татарларының ба? Бұл сұрақтардың нақты жауабы белгісіз. Ал оның шөбересі – Кавказда орыс өкіметіне қарсы алғашқы көтерілістердің бірін бастап, башқұрт, ноғай, құмық, чешендердің біріккен жасақтарымен бекінген Терек қоршауға алынғанда тұтқынға түскен сұлтан Мұрат Кучуков ше? Чешендер одан бас тартпайды. Ал біз, түркілер ше? Қазанды қорғауға аттанған Сура-батырға қатысты дастандар башқұрттың тамян руында да, қазақтың тамасында да сақталған болса, оны қалай бөлуге болады? Ер-Тарғын кімнің батыры – қазақтың ба, ноғайдың ба? Ақмолла, Асан-қайғы, Алпамыс кімге жақын? Міне, бұл – риторикалық сұрақтар. Себебі бұл – түркі-мұсылман геосаяси кеңістігінде тарихтың ортақ екеніне айқын дәлел.
Осылайша, біз кеңестік тарихнамада Қазақстанның ортағасырлық тарихы жасанды түрде, номенклатуралық тұрғыдан Қазақ хандығының төңірегіндегі тұлғалар мен оқиғалармен қасақана шектелгенін көреміз. Ал Ноғай Ордасының, Сібір жұртының немесе Қасым хандығының, Мәуараннаһрдың және Шығыс Түркістанның тарихы бізге еш қатысы жоқтай, мүлде жат нәрседей тарихымызға енбей қалған. Тек әрі кеткенде жекелеген жазушылар ғана, мысалы, Ілияс Есенберлин қоғамға сол көршілерге ортақ тарихи оқиғалар мен образдарды әдеби көркем формада жеткізуге ұмтылды. Бұл оның тәуекелге барғанын көрсетеді, себебі кез келген уақытта «пантүркизм» немесе «панисламизмге» қатысы бар деп айыпталуы мүмкін еді. Бір мәдени аймақтағы елдердің біртұтас тарихын жазудың орнына жеке-жеке бөлмелерге бөлінген тарих ғылымы олардың әрқайсысының өз тарихын теңдесі жоқ бірегей тәжірибе ретінде боямалап көрсетуге деген қазіргі ұмтылысының алдында осалдық танытады, ал бұл бабалардан қалған мол мұраны саяси мәні бар тақырыпқа айналдырумен қатар, өткен заманнан миф жасауға деген ұмтылысты тудырады, оның астарынан бүгінгі күнгі ұлттың өзін-өзі кемсінуі мен өзге де жаңсақтықтар анық көрініп тұрады.
Жасанды түрде оқшауланып келген тарихты оған бөгде идеологиялық көзқарастарды таңу арқылы оңай бұрмалап жіберуге болады, бүгін біз, мысалы, нақты айтқанда, жаңа пұтқа табынушылық культтерге қатысты алғанда соның куәсі болып отырмыз, оларды ұстанушылар оны шартты түрде «тәңіршілдік» деп атайды. Бұған Орталық Азияның басқа өңірінен оқшауланған «қазақтар тарихын» жазу қолайлы жағдай туғызып отыр және бұл оны сібір-манчжур халықтарының шамандық әдет-ғұрыптарына «жақындатуға» мүмкіндік береді, ал шындығында, біз тұтастай алсақ олардан алшақпыз, керісінше, оларға қарағанда кезінде бір қауым болып өмір сүрген мұсылман көршілерімізге әлдеқайда жақынбыз. Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық әдет-ғұрыптарымызды қандай да бір «жасырын» пұтқа табынушылық мәдениеттің дәлелі ретінде түсіндіруге тырысқан әрекеттердің ешқайсысы да оң нәтиже бермейді, себебі біз бұл мәселелерді аймағымыздың біртұтас ортақ тарихи кешенінде қарастыруымыз қажет.
Руханиятымыздың бастауы...
Елімізде қазір «тың өзгерістер» жасау үшін заңнамадағы реформалардан басқа, қоғамдық-саяси қатынастардың, тарихты тану мен шындықты қабылдаудың идеологиялық жағын қайта қарау қажет. Бүгінде ұлттың «рухы» дегеніміз – ең алдымен сол ұлттың ішкі энергиясының, қажыр-қайратының жаңғыруы. Бірақ тарихи-рухани міндет дұрыс қойылмаса, онда ешқандай да «Рухани жаңғыру» болмайды, керісінше, кезекті бір ұрандату қайталанады. Қоғамдық сананы нағыз жаңғырту отаршылдар халықтың тарихи жадынан мүлде өшіріп тастауға тырысқан шынайы тарихи дәстүрге бет бұрған жағдайда ғана жүзеге асатынын естен шығармау қажет.
Бүгін ұлттың діни сана-сезімі күннен күнге артып жатқан жағдайда мұсылмандық болмысқа тиісті көңіл бөлмей жоспарланған істерде оң нәтижеге қол жеткізу мүмкін болмайтыны анық аксиома. Өзбекстан мен Қырғызстан ғалымдары бірлесе өткізген ғылыми-тәжірибелік конференциялардан соң біз мынадай ой түйдік: еліміздің геомәдени бірегейлігін және рухани егемендігін қалыптастыруда Орталық Азияда тараған теология мектебінің дәстүрлері мен ілімін айналып өте алмаймыз.
Отаршыл жүйеге тәуелділік пен атеистік тоқырау кезеңдері Орталық Азия аумағында қалыптасқан өркениеттік дәстүрді үзіп тастады. Ал шындығында осындағы теология мектебінің тұғырнамасы мен беделі осында өңір даңқын тұтас әлемге жария еткен біртуар мұсылман ғалымдары мен қайраткерлерінің есімдерімен тығыз байланысты. Мысалы, Мұхаммед ибн Исмаил әл-Бухари, Әбу Иса әт-Тирмизи, Әбу Мұхаммед ад-Дарими хадистерді жинап құрастырғандар ретінде танылса, Махмуд әз-Замахшари, Әбу Ибраһим Исхақ әл-Фараби, Ала ад-дин әл-Исбиджаби, Әбу Мансур әл-Матуриди, Бурхан ад-дин әл-Марғинани, т.б. есімдері филология, теология, фиқһ, поэзия тарихында қалды. Жаратылыстану және нақты ғылымдарда Әбу Наср әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Әбу-р-Райхан әл-Бируни, Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми, Юсуф әл-Баласағұни, Ахмад ад-Фарғани, т.б. әлем тарихына енді. Академик Ә.Дербісәлі бір ғана қала – Фарабтан (Отырар) шыққан отыздан астам көрнекті ғалымның есімі мен мұрасын анықтады. Ал мұндай қалалар тек ортағасырлық Қазақстанның өзінде ғана Сыр бойында өте көп болған. Олар сол дәуірдің жазба тарихы бойында Түркістандағы көшпелі өлкелермен симбиозда өмір сүрген мыңжылдық қалалық мәдени өркениеттің бір бөлігі саналады.
Қазақстандағы дәстүрлі исламның ерекшеліктерін зерттеген ханафи фиқһының зерттеушісі, белгілі ғалым Ә.Қ.Муминов былай деп жазады: «Бұрын профессор Вильферд Маделунгтың зерттеулері негізінде Орталық Азиядағы дәстүрлер мен білімді таратудың Таяу Шығыс бағыты (Бұхара, Хорасан, Ирақ, Сирия, Мысыр, Кіші Азия) айтылып келді. Енді Хорезм, Алтын Орда, Қажы-Тархан, Қырым, Кіші Азия арқылы қазақтар таратқан бағыт туралы айтуға болады. Біздің аймақта ислам дінінің өркендеуі әсіресе Қарахан мемлекетінде, Алтын Ордада, Қазақ хандығында айқын байқалды.
Орталық Азияның теология мектебіне бет бұру аймақ пен оның төңірегіндегі геосаяси жағдайды тұрақтандыру, Қазақстанның түрлі сегменттер мен ағымдарға бөлінген діни өрісінің мозаикалық сипатын жеңу үшін де маңызды. Азаматтарымызды әртүрлі елдер – Түркияда, Мысырда, Сауд Арабиясында, Пәкістанда, Ливанда және т.б. оқыту олардың доктриналық қағидаттарының аймақтық ерекшеліктер мен жағдайымызға толық бейімделуіне ықпал етпегені белгілі.
Өңірдің дәстүрлері мен бай тәжірибесін пайдалану қазіргі қоғамдағы рухани өріс сондай-ақ дінге сенушілер алдында зайырлы конституциялық құрылыстың заңдастырылуы, ұлттық және діни құндылықтар жүйесі арасындағы тепе-теңдікті қалыптастыру, исламды ұлттық дәстүрлермен табысты және жан-жақты үйлестіру тұрғысынан ерекше маңызға ие.
Тарихта дәл осы негізгі ілім мен дәстүрдің басты негіз болғаны белгілі, әсіресе сын сағат пен дағдарыстар кезінде олар (негізгі ілім мен дәстүр) мемлекеттік құрылыстың бастапқы тұрақтандырушы факторлары мен тірек құрылымдарының рөлін атқарады.
Діни таным бойынша өз мектептерімізді, салт-дәстүрімізді, тұлғаларымызды, тиімді құралдарымызды қалыптастырмасақ, жаңару мен дамуды арттырмасақ, біз өзімізге жат жобалар мен жоспарларға еріп кетеміз, басқалардан кейін қаламыз, квазисубъективтілікке ұшыраймыз.
Мемлекетіміз үшін ислам діні – «қауіп» емес, ұлттың рухани-адамгершілік резерві, саламатты рухани қуат көзі. Қазақстан мұсылмандары үшін мынадай нақты парадигма бекітілуге тиіс: ұлттық мемлекет дегеніміз – қоғамның рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын, қауіпсіздік пен өмір сүрудің, адам мен азаматтың құқықтарын конституциялық тұрғыдан қорғаудың және қамтамасыз етудің қарапайым кепілі.
Мұра және «біртұтас Түркістан» жобасы
Коммунистердің мұсылман мәдениетін толығымен жою, бұқара санасын құдайсыздық пен кеңестік дәуірге дейінгі тарихқа кері көзқарас тудыру рухында қайта қалыптастыру әрекетінен кейін түркі ғалымдарының – тарихшылардың, теологтердің, энциклопедисттердің идеялары мен еңбектері зорлық-зомбылыққа ұшырады, ұмытылды. Тек «шығыстанушылардың» жалған және ішінара жазбалары арқылы қолжетімді болып қалды. Осыған байланысты алдымыздағы міндет – ортақ тарихымыз бен руханиятымызға тереңірек үңілу. Бұл идеологиялық отарлаудан арылу қазіргі уақытта қолда бар тарихи-теологиялық мұраны сыни тұрғыдан қайта қарап, жаңа тұжырымдамалық және әдістемелік талдау арқылы теориялық тәуелділікті еңсеруден тұрады. Ғалымдарымыз тарихи және мәдени-рухани, оның қатарында діни-өркениеттік байланыстардың рөлін жан-жақты қарастыруы қажет, сол байланыстарға жаңа жаһандық қауіптер мен тәуекелдер жағдайында түркі халықтарының тығыз ынтымақтастығының негізін қалайтын басты біріктіруші фактор ретінде мән берілуге тиіс. Мұндай тұжырымдаманы шартты түрде «біртұтас Түркістан» жобасы деп атауға болады.
Бұл тұжырымдама алғаш еуропалық елдердің әлемді отарлау арқылы қайта бөлу саясатына тап болған ХІХ-ХХ ғасырлардағы түркі-мұсылман өркениеті ойшылдарының еңбектерінде дамыды. Батыс державаларының қарқынды өсіп-өркендеген ғылыми-техникалық басымдылығына жауап ретінде жаңарудың қажеттілігі күш-жігерді біріктіруді және бірлікке қол жеткізуді талап етті, мұсылмандық дүниетаным мен мәдениет парадигмасындағы түркі халықтарының сабақтастығы мен дамуы мүддесі жолында жоғары құндылықтарды сақтап қалу үшін империалистік күштерге қалай қарсы тұру керектігін, қандай басымдықтар мен дәстүрлерді және қаншалықты дәрежеде бәсеңдете тұруға болатынын түсіну қажет болды. Мұндай проблемалар көптеген ойшылды толғандырды, олардың қатарында Абай, Шихабутдин Маржани, Ахмет-Зәки Валиди Тоған, Мубашшир ат-Тарази, Мұстафа Шоқай, Исмаил Гаспралы, Зия Гекалп, Ризаитдин бин Фахретдин, Мұрад Рамзи, Махмуд Бехбуди, Сәбит Дамулла, т.б. бар.
«Біртұтас Түркістан» тұжырымдамасын қолдаушылар өлкеміздің мәдениетіне, дініне, тарихын бағалауға келгенде еуроцентристік дүниетанымдық көзқарастардан бас тартып, «біртұтас Түркістан» аумағын өзіндік ерекше даму жолы бар, өзін-өзі қамтамасыз ететін дербес және бай өркениет аймағы ретінде қарастыруға тырысты.
Бұл тұжырымдаманың интеллектуалдық және институционалдық негізін отаршыл және кеңестік билік аяусыз жойды, бірақ тұжырымдаманың өзі халық жадында өмір сүріп, сақталып қалды. «Жаңа» кеңес өкіметінің жаппай қуғын-сүргініне және олардың ұлттың тарихи жадын өшіру саясатына қарамастан, бұл доктринаның «өмір сүру» феноменін, бәлкім, бұл ілімдердің халықтың бойындағы өзіндік ұлттық санасының терең негіздері мен түрлі қырларын көрсете алатындығымен түсіндіруге болады, ал бұлар дамуымыздың әлеуетін кеңейтетін маңызды факторға, сондай-ақ ұлттың этностық кодына айналуына мүмкіндік бар.
Осыған орай, біз үшін жаңарудың сын сағаты туғанда саясат және дін саласындағы белгілі түркі қайраткерлерінің ұлттық бірегейлікті сақтау мен дамытуға қосқан үлесін қайта қарастыру аса маңызды. Бұл кезеңді негізге алу ХVIII-XX ғасырлардағы отаршыл жүйеге тәуелділіктің қым-қуыт сынақтарына қарамастан рухани құндылықтардың негізгі принциптерін сақтап қалған тарихи жадының сабақтастығы мен ұлттық мәдени дәстүр сабақтастығын қалпына келтіруге көмектеседі. Бұл сонымен қатар түркі-мұсылман ойшылдарының идеология саласындағы ойлары мен идеяларын кертартпа немесе прогреске қарсы идея болған деген түсінікті жоюға да мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда қайткен күнде де еліміздің идеологиялық өрісіне қайта-қайта сырттан «шабуылдар» жасалып жатқанына, арамызда біздің қоғамға жат культтер мен секталардың белсенді әрекет етіп жүргеніне, тұрақтылыққа, бірлікке және азаматтық бейбіт өмірге қауіпті саяси және діни идеялардың кеңінен насихатталуына куә болып отырмыз. Оларға қарсы тұруға болады және қарсылық көрсетілуі қажет және ол қарсылық оларға түбегейлі тыйым салу немесе жасанды шектеулер енгізу түрінде емес, біртұтас және үлкен Түркістан-Тұрандық түркі-мұсылман бірегейлігіне негізделген өміршең бұқаралық мәдени-рухани орта қалыптастыру арқылы жүзеге асуға тиіс.
Қазақстан жаңарып жатқан кезде «біртұтас Түркістан» ұғымының маңызы еселене түседі себебі, ол жаңа қиындықтар мен қауіп-қатерлер туындаған жағдайда көршілес түркі халықтары арасындағы байланыстарды нығайтуға қажетті жаңа интеграциялық және (тарихи негізі бар) құндылық құрылымдарын қалыптастырады. Яғни бұл тұжырымдаманың «қорғаныс» функциясынан басқа, оны әзірлеу және оны зерделеу аймағымыздағы өзге елдермен, мәдени-тарихи қауымдастықпен жақындасуға бағытталған үлкен интеграциялық әлеуетке ие екенін айтқан дұрыс.
ХХІ ғасырда, жоғары гуманитарлық технологиялар дәуіріндегі «біртұтас Түркістан» тұжырымдамасына мұндай интеграцияның өзектілігі біздің өңір тұрғындарының этнотарихи санасында да, оның рухани мұрасында да, геосаяси игіліктерінде де терең сіңгендігімен маңызды. Соңғы онжылдықтарда біз нақты, шынайы интеграция дегеніміз, оған қатысушылардың масштабы, болашаққа көзқарасы, келешегі және керек болса, халықтың ділі – ойлау жүйесі бойынша да салыстыруды қажет ететінін байқадық.
Егер бұлардың арасында қандай да бірі сәйкес келмесе, онда не неоколониализм нұсқасы шығады (бір «жалған қамқоршы» шықса, қалғандары соңынан еріп жүре береді), не арал психологиясы құрлық психологиясынан ажырап Brexit болады. Осыған орай, дәл осындай рухани-мәдени ықпалдастық үдеріс идеясын көтеріп, оған басшылық ету Қазақстанның ХХІ ғасырдағы тарихи рөлі, біздің миссиямыз болуы әбден мүмкін. Оның үстіне постколониалды кезеңде қазіргі интеграциялық үдерістер моделі о баста жоспарланғандай дамып жатқан жоқ және ол модельді нығайтудың орнына қауіпке айналдыра бастады.
Бізге қазір Еуразия кеңістігіндегі геосаяси оқиғалар мен қақтығыстар, атап айтқанда, Ресей мен Украина арасындағы шиеленістің күрделенуі осыған дейін қалыптасқан саяси институттар құрылымының бірте-бірте бұзылып, жойылуына апарып соғатыны анық болып отыр. Бұл не толық ыдырауға, не Еуразия континентінің аумағында болашақ мәдени және саяси тәртіпке негіз болуы әбден ықтимал жаңа құндылықтар мен идеологиялық бағдарлардың қалыптасуына әкеледі. Және бұл жерде осының бәрін өз бетімен қалдырмай, жетпіс жылғы тоталитарлық жүйе де, оның алдындағы ғасырлар бойы отаршылдық жүйе де жоя алмаған тарихи шындықты пайдалана отырып, жасампаздықпен қайта жаңғыру өте маңызды.
Еуразия кеңістігіндегі болашақ геосаяси тәртіптің жаңа тұжырымдамаларының, парадигмалары мен ережелерінің ортақ дәстүрлерімізді шынайы түрде жалғастыра отырып, лайықты ортада қалыптасқаны аса маңызды. Сондықтан да жаңа интеграциялық жобаларды дер кезінде зерделеп, қоғам игілігіне ұсыну ешқашан дәл бүгінгідей өзекті болған емес, себебі, олардың тарихи негізі де, өткен ғасырларда туындаған идеяларды қайта ой елегінен өткізіп, жаңғыртудың жаңа заманға сай болашағы да бар. Қазақстан Президентінің өңірлік ынтымақтастыққа қатысты бастамалары тілдес, діндес халықтардың құндылықтар әлемін қалыптастырған ілімдер мен оны тарихи идеяларды қайта қарауды талап етеді.
Егер біз өткенімізді түсінсек, онда қазір де айналамыздағы және өз ішіміздегіні түсіне аламыз. Біздің алдымызда ортақ тарих, мәдениет, дінімізді негізге ала отырып, болашақтың айқын бейнесін бірге қалыптастыру міндеті тұр. Осы жолда парасат пен жауапкершілік биігінен көрінейік.
Асылбек ІЗБАЙЫРОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
