Бұл өзгерістер халықтың өз еркінен тыс бөліп-жарып билеген отаршылдық зұлматтың кесірінен болды. Соның салдарынан бір кездері Қытай қоластына еріксіз қарап қалған қазақтардың да рухани, заттық мәдениеті зерттелмей қалды. Зерттелмегені былай тұрсын, «Мәдени төңкеріс» деп аталатын зобалаң кезінде адам айтқысыз дәрежеде бұзғыншылыққа ұшырады: шағып қиратылды, өртелді, ұмыттырылды. Мұндай зорлықшыл, әміршіл жүйе жағдайында қазақ халқы түгелге жуық рухани қайыршыға айналды. Бұл шын мәнінде қазақ халқының ұлт ретінде жойылуының алғышарты еді. Бірақ кейін келе, елде реформа, ашық есік саясаты жолға қойылғаннан кейін, халықтың рухани-заттық мәдениетін қайта жаңғыртуға мүмкіндік берілді. Ұлттың бойына қан жүгірді. Осындай тарихи шарт-жағдайда халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан мұрасын ғылыми тұрғыдан қайта танудың, зерттеудің қажеттілігі туындады. Зейнолла Сәнікұлы дәл осындай қажеттілік кезінде халық мұрасын тиянақты зерттеуге ден қойды. Мұны оның «Қазақ этнографиясы» деп аталатын екі томнан тұратын іргелі зерттеу еңбегінен көруге болады.
«Қазақ этнографиясы» атты бұл еңбектің мазмұны тым ауқымды, онда бұрынғы-соңғы этнографтар зерттеген тақырыптармен қоса, әліге дейін түрен салынбаған, мұрты ойылмаған тақырыптар да жетіп-артылады. Автор қазақ этнографиясын зерттеуді бұған дейін жіті назар аударылмай келген Қытай қазақтарының тұрмыс салтын зерттеумен тығыз байланыстырған. Көп жағдайда ұлттың арғы тарихына тән тұрмыс-тіршілігін, дәстүр-салтын зерттеуде қытай деректеріне де көңіл бөліп, құнды дәлелдер тапқан.
Бұл еңбекте автор ең әуелі этнография ұғымына жан-жақтылы түсінік бере отырып, оның дүниежүзілік және ұлттық сипатына, жергілікті және тарихи ерекшеліктеріне тоқталады. Ұлттық ерекшелік туралы айта келіп автор: ұлттардың мекендену жағдайы, олардың жасаған табиғи және қоғамдық ортасы олардың қандай кәсіппен шұғылданып, қандай киім киіп, қалай тамақтануын белгілеген. Халықтың заттық және рухани мәдениеті соған сай қалыптасып дамыған... Әр халықтың басып өткен жолы, бастан кешірген оқиғалары, тап болған тарихи тағдыры бір-біріне ұқсамайды... Тіл бірлігі мен территория бірлігі ұлттық ерекшеліктің тағы бір белгісі болып табылады (З.Сәнік. Көптомдық шығармалар жинағы.VII т., 2017. 28-29 бб.)», дейді. Қазақ халқын құрайтын ежелгі этностық рулар мен тайпалардың «күн таңбасы қаңлы», «тарақ таңбасы жалайыр», «босаға таңбасы қоңырат», «көз таңбасы арғын», «ашамай таңбасы керей, бақан таңбасы найман, екі әліп таңбасы қыпшақ, т.б. болып аталуының өзі жоғарыда айтқанымыздың куәсі (З.Сәнік. Бұл да сонда. -30 б.)», дейді.
Қазақ ата сөзіндегі «Алаш, Алаш болғанда, алатай ат болғанда, таңбасыз тай, енсіз қой болғанда» деп бастайтын дағдылы сөз тіркесін ертеде меншікті мүлік қалыптаспаған, малға ен-таңба салынбаған, қысқасы, атадан енші алып бөлек шықпай, бір адамның берекелі ұрпағы болып тұрған кездің аңызына балайды. Сол арқылы Алаша хан кезінде қазақтың алғашқы аталық қауымдық тұрмыста өмір сүргенін негіздейді. Міне, бұл – ұлттық тарихнамада ескеретін жағдай. Яғни қазақтың түпкі тарихын жазған кезде осындай этно-мәдени ерекшеліктерге тоқталмай, оларды тарихи санаға сіңірмей тарихтың дәм-татуы болмайды.
Шежіре дәстүрі – қазақтың тарихи таным-түсінігінің ертеден келе жатқан маңызды мазмұны. Біздіңше, бұл да ұлттық тарихымызды жазғанда ескеретін мәселе. Ол туралы З. Сәнікұлы бұрын көп ауызға алынбаған, ашалап айтылмаған мынадай жайларды ортаға салады: қазақтың ата шежіресін мазмұнына қарай «жалаң шежіре» және «хикаялы шежіре» деп аталатын екі түрге бөлуге болады. Жалаң шежіре көбінде атадан атаға тараған ұрпақтарды жалаң тізім бойынша таратады. Ал «хикаялы шежіре» сол аталардың қалай дүниеге келгенін, қандай кешірмелерді бастан кешкенін сөз етеді. Әсіресе етегінен бір-бір тайпа ел өскен даңқты аналардың бастан кешкен қиын-қыстау күндері шежіре арқылы кейінгі ұрпаққа жалғасып отырған. Бұлардың арасында Ұлы жүздегі Бәйдібек би мен Домалақ ананың бастан кешкен хикаясы, Абақ ананың өз ұрпағын қанаттандыру жолындағы қажырлы еңбегі, Қызай ана мен Мұрын ананың үлгі-өнегелері ұрпаққа шежірелі хикая түрінде жеткен. Әсіресе Домалақ ананың Бәйдібек жоқта оның жылқысын шабуға келген жеті қарақшыны ақылмен жеңіп, емшек сүтіне нан пісіріп беріп, оларды өз сүтін емген баласы қатарына түсіріп, еліне қастық жасау ниетінен қайтарғаны, өзінен туған бала Жарықшақты күндестері қатерге ұшыратқанда көрсеткен төзімділігі аяулы ананың даңқын бүкіл қазақ халқына жаяды.
Автор ертеде қазақ байларының қыз ұзатқанда шаңырағына құл, есігіне күң байлап беріп отырғанын жазады. Міне, бұл сонау түркі дәуірінде бар салт еді. Қытай деректері Түрік қағандарының нағашы жағынан шаңыраққа мініп келген құлдарының болатындығын және олардың қағанына өле-өлгенше адал болып, қағаны өлгенде өздері көр жолдас ретінде бірге өлгенін жазады (Көне Таң кітабы. 194 бума. 1-144 баян. Түрік.).
Қазақ этнографиясын зерттей отырып автор ертеде Тәңірге табынып, онымен тілдесіп, жер бетінде Тәңірдің елшісі ретінде уағыз айтып, болашаққа болжам жасайтын әрі түрлі ауруды емдейтін бақсы-балгерлердің орнын кейін молла-қожалардың басып, исламдық құндылықтардың байырғы түркілік құндылықтарды жойып жібергенін де тілге тиек етеді. Мысалы, түркі халықтарының тасқа жазу жазып сурет салатын, тас мүсіндер жасайтын тамаша ғұрпын шектегенін, соған қоса тарихымыздың да жоқ болып кеткенін, халықтың салт-дәстүрінде де түбірлі өзгерістер болғандығын атап көрсетеді. Шынымен де, қазақ халқы тарихтан бері сыртқы әсерлерге көп ұшыраған халық. Сонау көк түріктер дәуірінде әйгілі Күлтегін батыр біз де табғаштар секілді отырықтасып, ғибадатхана салайық дегенде Чан-аньнан оқып келген Тоныкөк абыздың өзі оған қарсы шығып, көшпелі өмір салтын сақтап қалуды жақтағаны сондықтан еді. Ол Күлтегінге отырықтасып, буддаға ден қойсаң дәстүріңнен, салтыңнан, ерік-жігеріңнен, тіпті мемлекеттігіңнен айырыласың деп ескерткен болатын (Жаңа Таң кітабы. 215 бума. 2-140 баян. Түрік). Демек автор бұл жерде өзіміздің түркілік, ұлттық құндылықтарымызға ден қоюдың қажеттілігін айтып отыр. Бұл біздің дәстүрге берік заманауи ұлт болып қалыптасуымыз әрі тарихымызды түгендеуіміз үшін керек. Бүгінде қазақ тарихының жетітомдығы жазылуда. Дегенмен осында бір кемшін болып тұрған мазмұн ұлттық философиялық ойдың, ғылыми дағдының, заттық және рухани мәдениеттің, салт-дәстүрдің ертеден қазірге дейінгі даму тарихы. Бұл мәселе талай мәрте көтерілгенімен, оны жүйелеу, қалай жазу мәселесі әлі шешімін тапқан емес. Ол туралы бірыңғай пәтуа, ортақ тұжырымдама жоқ. Сол себептен, тарихимыз тек тарихи оқиғалардың хронологиялық тізбесінен тұрады. Ұлттың тарихы болады екен, оның ғылымы мен мәдениетінің де тарихы болуы керек. Мұндай ғылым, мұндай мәдениет көбінесе біздің ұлттық салт-дәстүрімізде, заттық мұраларымызда, шаруашылық дағдыларымызда сақталған.
Осы тұрғыдан автор ең әуелі қазақ халқының тұрғын үйлері, оның ішінде ежелгі үңгірлер, тас үйлер, кірпіш үйлер, киіз үйлер мен олардың түрлері туралы баяндайды. Үңгірлер туралы бұрын айтылмаған. Қытай халқы өз тарихын үңгірлерден бастайды. Ата-бабаларының үңгірде тұрғанын жасырмайды. Өркениеттің, білімнің, шаруашылықтың бастауы сол үңгірлер деп есептейді. Ең әуелі адамдар өндіргіш күш төмен болған кезеңде, жаугершілік пен табиғи апаттар кезінде адамдар үңгірде жасамай қайда жасады. Сол үшін автор сөзді Жетісудағы «Үңгір қора»», Боғда бөктеріндегі «Мамаржа» (Көкше әулие тұрған), Арқадағы Қоңырәулие, Алтайдағы Бессаусақ (Торғайты) әулие үңгірлерінен бастайды. Бұл ғана емес, қазақ халқының арғы ата-бабалары, үйсіндер, қаңлылар, түркілер, т.б. ежелгі этностар көшпенді мал шаруашылығымен қоса отырықшы тұрмыспен де айналысып, жай кесектен, тастан қаланған үйлерде де тұрғаны белгілі. Мұның соңы оңтүстікте әлдеқайда көп бақарлы-шахарлы қоныстардың көбеюіне алып келді. Бұлар құдды көшпелілердің су ішетін суаты секілді болды. Бірақ көшпенді деген халықтың бір ғажайып мінезі, қалауы болды. Ол болса даладан баз кешпеу. Даланы жақсы көру. Бұл саналы түрдегі әрекет еді. Сол үшін олар көбінде киіз үйлермен көшіп-қонып жүргенді ұнататын. З.Сәніктің аталған еңбегінде қазақтың сол киіз үй мәдениетіне айрықша орын берілген.
«Киіз үй біздің арғы ата-бабаларымыздың көшіп-қонуға қолайлы баспанасы ретінде біздің заманымыздан бұрынғы дәуірлерде пайда болған... Гередот өзінің Тарих атты еңбегінде көшпенді скифтердің киіз үйде тұратындығын алғаш рет хатқа түсірген», дейді автор. Шынымен де, Тәңір тауының теріскейін, Іле бойын мекендеген үйсіндердің де ертеде киіз үйде тұратындығын қытай деректері дәлелдейді (Хан кітабы. 96-бума. Батыс өңір баяны-2. Үйсін.). Демек киіз үй біз үшін ерте заманнан келе жатқан ұлттық нышан, басты құндылық. Егер де ерте дәуірден бертінге дейін Ұлы дала төсінде кім киіз үймен отырса, сол біздің түп тегіміз, туысымыз, ата-бабамыз. Бұл еңбегінде автор киіз үйдің пайда болу, даму тарихынан бастап, оның түрлері, құрылысы, үйағашы, бау-шуы туралы айта келіп, оны тігу, жинау, арту, жабдықтау, безендіру, киіз басу, текемет-сырмақ тігу секілді жұмыс түрлерін де тәптіштеп баяндайды. Дегенмен киіз үй мәдениеті әлі де тереңдей зерттеуді қажет етеді. З.Сәніктің бұл еңбегі осы бағыттағы жұмыстарды әрі қарай жалғастыруға деректік негіз болады. Тек киіз ғана емес, қазақ халқының жалпы этномәдениетін зерттеуде бұл кітаптың орны айрықша. Өйткені автордың өз басы көнені көре қалған алғы буынға жатады. Қазақтың байырғы көшпенді мәдениетінің арасынан өсіп-шыққан, көрген-білген, оқыған-тоқығанын ғылыми негізде жинақтап кәдеге жаратқан адам. Қазақ этнографиясына қатысты осындай еңбектерді болашақта зерттеуші мамандар жан-жақтылы пайдалана білгені, олардың таңдамалыларын шет тілдеріне аударып жариялағаны дұрыс. Бұл – біздің рухани-заттық мәдениетімізді насихаттаудың бір жолы.
Аңшылық – қазақ халқының малшаруашылығынан да бұрын пайда болып, дамып, жетілген кәсіп түрі. Аңшылық тұрмысты бейнелейтін ежелгі дәуірдің петроглифтері қазақ жерінің қай түкпірінен де кездеседі (Су Бэйхай. Қазақ мәдениетінің тарихы. Алматы. Дәуір. 2013. -49-98 бб.). Автордың жазуынша, қазақ айтатын «Жеті қазынаның» (ер жігіт, сұлу әйел, ақыл-білім, жүйрік ат, қыран бүркіт, берен мылтық, жүйрік тазы) төртеуі аңшылыққа қатысты болып келеді екен. Соның ішінде құсбегілік қазақ халқының қанына біткен бекзат өнер. Дала тағысын қолға үйрету, оның көңілін табу, тілін білу, аңға салу, қайыру, жем беру әрі ғылым, әрі өнер, әрі мәдениет. Кітапта бүркітті ұстау әдістері, оның тамағы, тұғыр-томағасы, балақбау, биялай, балдақ секілді заттары, т.б. тәптіштей жазылған. Әсіресе қазақ халқының ұлттық қолөнері, балықшылық, орманшылық, бау-бақша кәсібі, сауда-саттық істері тарихи негізде таныстырылған. Қазақ этнографиясында жете зерттелмеген саланың бірі – ұлттық ойындар, оның ішінде балалар ойындары. Кітапта автор балалар ойындарының шарттарын, мазмұнын, ойын ережесін, шешімін жан-жақты зерттеп-зерделеген. Бұл ойындардың кейбірі бүгінде өзінің мән-маңызын жойған жоқ. Олардың түріне, формасы мен мазмұнына қарағанда тым ерте замандардан келе жатқаны әрі халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі ақыл-парасатының көрінісі екені шүбәсіз. Ол ұлтымыздың этномәдениетімен, дүниетанымымен тығыз байланысты. Оның үстіне бұл ойындар – балалардың ой өрісін жетілдіретін, оларды жылдамдыққа, қырағылыққа, ептілікке, көпшілдікке, шешендікке және жасампаздыққа баулитын тамаша спорт түрі. Кітаптың исламдық наным-сенім мен мәдениетке қатысты бөлігінде автор қазақтың қажылық дәстүрін едәуір зерттеген. Бұл үшін қазақ даласына исламның таралу тарихынан бастап, исламдық ағартудың жалпыласуы, мешіт-медреселердің салынуы және исламдық қағидаттарға қатысты бірталай мазмұндарды қарастырған. Бүгінде елімізде ислам діні қайта өрлеу, өркендеу дәуірінде. Дегенмен қазақ халқының исламиятқа ден қойғаннан бергі тарихы жүйелі зерттелмегендіктен, яғни қазақтың төл ислам тарихы жазылмағандықтан, қоғамда исламды әртүрлі насихаттап, түрлі ағымның жетегінде кетіп жүргендер аз емес. Бұдан өзге, автор бұрын-соңды аз зерттелген немесе зерттелмеген қазақ халқының байырғы философиялық, астрономиялық ұғымдары, ұлттық медицинасы, заңдары, ұрпақ тәрбиесі, әдеп әліппесі, ырымдары мен тыйымдары, өлім, ұзату дәстүрі, жосындары, этнопедагогикасы секілді салаларына да қалам тартқан. Демек екі томнан тұратын қазақ этнографиясы еңбегі (З. Сәнік. Көптомдық шығармалар жинағы. 7-8 том. Алматы. 2017. ) қазақ халқының, дәстүр-салтын, дүниетанымын, тіршілігін, киім-кешегі мен ұлттық ойындарын, ғылыми ойлау жүйесін, қоғамдық құрылымын ̶ бір ауыз сөзбен айтқанда жалпы ұлттық болмысты айқындайтын энциклопедиялық еңбек. Бұл біз білетін Зейнолла Сәнік шығармашылығының ең бір шоқтығы биік, аса сүбелі саласы.
Осы орайда әке мұрасын жинақтап, жүйелеп, оны 15 кітаптан тұратын көптомдық етіп оқырманға ұсынған Қанат Зейнолла інімізге де айтар алғысымыз шексіз. Қазақта «әкеден ұл туса игі, әке жолын қуса игі» деген аталы сөз бар. Бауырымыздың әке мұрасына осыншама ыждағатпен қарап, ғылыми тұрғыдан жүйелеп бастырып шығаруы тек әке аруағы алдындағы ғана емес, тұтас қазақ мәдениеті үшін атқарған перзенттік және азаматтық игі ісі дер едім. Жоғарыда біз аталған 15 томдық шығармалар жинағындағы З.Сәніктің тек қазақ этнографиясына қатысты еңбектеріне ғана тоқталдық. Жинақта автордың одан өзге Қаракерей Қабанбай, Сүлеймен би, Баспай туралы зерттеулері мен романдары, қазақ емшілігі туралы ізденістері, өзге де прозалық шығармалары, естелік-эсселері, т.б. енген. Сөз соңында айтарым, Зейнолла Сәнік шығармалары, оның қазақ этнографиясы туралы зерттеулері бүгінгі және келер ұрпақтың рухани игілігіне жарап, халқына қызмет ете берсін.
Тұрсынхан Зәкен,
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры,
тарих ғылымдарының докторы
