Кезек күттірмейтін мәселе түбегейлі шешілуі керек

Жаңаөзен қалалық жұмыспен қам­ту орталығының басшысы Ұлбазар Орын­баеваның айтуынша, жұмысқа орнала­су кезегінде әлі 9 996 адам тұр. «Кезек­те тұрғандардың 415-і – жеке кәсіпкер, 2 603-і – тұрақты жұмысы жоқтар, тағы 4 333 адам – жұмысқа орналасқан, бірақ әлі де мұнай саласында жұмыс істеу­­ге ниетті. Жұмыс істеуге ниеттілерге әуелі «Ин­вест» кәсіпорнында уақытша жұ­мыс істеп, содан кейін «ӨзенМұнайГаз» аут­сор­сингтік компаниясына тұрақ­ты жұмысқа тұруды ұсынамыз», деді Ұ.Орынбаева.

Жиында мекеме басшылары өз ұсы­ныстарын айтты. «ӨзенМұнайГаз» серік­тестігінің басшысы Нұрдәулет Игілік­ұлының айтуынша, компанияда қазірдің өзінде 10 мыңға жуық адам еңбек етеді. Жұмысшылардың көптігі кәсіпорын­ның экономикалық жағдайына кері әсе­рін тигізеді. Сондықтан «ҚазМұнай­Газ» компаниясы төрағасының орын­басары Дәулетжан Хасанов аз қам­тыл­­­ған, жұмыссыз азаматтарға «ӨзенМұнай­Газ» компаниясының еншілес және ­мер­­ді­герлері кәсіпорындарына жұмыс­қа тұруды ұсынды.

Мұнай саласында жұмысқа орна­лас­тыру алгоритмі 2019 жылдан бері жү­зеге асырылып келеді. Соған сәй­кес қала әкімдігі «ӨзенМұнайГаз» АҚ және «Инвест», «Тазасу», «БН», «Өзен­МұнайГаз» компанияларымен бірлесіп, ­4 мыңға жуық адамды жұмысқа қабылдады.

«Түйткілдің шешімін табу үшін жиын өткіздік. Бүгінде облыстың әрбір тұр­­ғыны «ӨзенМұнайГазға» жұмысқа орна­­ласқысы келеді. «ӨзенМұнайГазға» қыз­мет көрсететін «ҚазМұнайГаздың» басқа да компаниялары бар. Одан бө­лек, оннан аса ірі компания бар. 2019 жыл­­дан бері бар алгоритмді жетіл­­ді­руге назар аударып отырмыз. Мәсе­лен, жұмысқа орналасуға болатын ком­паниялардың санын көбейтуге кірістік. Нә­тижесінде, бос жұмыс орындары артты. Осылайша, жұмыссыздық мәселесі уақыт өте шешіледі. Жиында жекеменшік компаниялардың 90 пайызы мұндай саясатты қолдайтынын жеткізді», деді Д.Хасанов.

Айта кетерлігі, бұл мәселені тезірек шешу үшін қала әкімінің арнайы тапсырмасы бойынша депутаттар, Қоғамдық кеңес мүшелері, серіктестік пен кәсіп­одақ өкіл­дерінен тұратын жұмыс тобы құрылады.

Түйіні тарқамаған түйткіл

Жалпы, Жаңаөзен мәселесі талай жылдан бері еліміздің «бас ауруына» айналып келеді. Оның оңтайлы шешімін табу әзірге оңай болмай тұр. Тұрғындардың да, биліктің де айтатын өз базынасы бар. Қазір екі тарап­ты да қанағаттандыратын шешім – мұнай­шылардың талап-тілегін орындау болып тұр. Алайда бұл қордалаған мәсе­ленің түйінін тарқатудың орнына, кейінге ы­сырумен пара-пар.

Қазіргі таңда Маңғыстау облысы рес­­публика бойынша кедейлік деңгейі ең жоғары өңір саналады. Статистикаға сүйенсек, аймақта 17,6 мың адам жұмыс­сыз ретінде тіркелген. Былтыр бұл көр­сет­кіш 13,5 мың адамды құраған еді. Ал Жаңаөзен қаласында 5557 адам істерге іс таппай жүрген көрінеді.

Дегенмен, ресми органдар келтір­ген бұл деректер нақты картинаны көр­сет­пейтінін айта кеткен жөн. Біріншіден, мұнда жұмыспен қамту орталықтарына тіркелгендер ғана көрсетілген. Бірақ ондай мекемелерге тіркелмесе де жұмыссыз жүргендер санын ешкім дөп басып айта алмайды. Екіншіден, заңға сәйкес жауапты орган ұсынған жұмыстан үш рет бас тартқан адам автоматты түрде жұмыс­сыздар қатарынан шығарылады. Ендеше, шынайы дерек әлдеқайда көп болатыны түсінікті.

Осы орайда, жергілікті атқарушы орган­дар тұрғындармен келіспейді. Мәсе­лен, Жаңаөзен қаласы әкімінің орынбасары Нұрберген Худибаевтың айтуынша, тұрғындар тек жалақысы жоғары мұнай саласында еңбек еткісі келеді. Ал әкімдік ұсынған бос орындарға құжат өткізуге ынта танытпайды. Мұның өз себебі бар. Мұнай саласындағы жалақы мөлшері басқаларға қарағанда жоға­ры. Орташа есеппен 700 мың теңгенің көлемінде. Ал «Жұмыс істеймін» секілді бағдарламаларда ұсынылатын еңбекақы көлемі 150 мыңнан басталады. Кім-кімнің де табысы жоғары жұмыс істегісі келеді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев былтыр Маңғыстау жұрт­шы­­лы­ғымен кездескенде облысты дамы­туға арналған бірнеше бағытты атап көрсеткен еді. Біріншіден, аймақта өң­деу өнеркәсібін және бизнес саласын дамыту қажет. Сондай-ақ көлік-логис­тикалық және инвес­тициялық әле­уетін арттыру мәселесіне де тоқталды. Үшін­шіден, Маңғыстауды сумен қамта­масыз ету жүйесін және инженерлік инфра­құрылымын жаңғыртып, Ақтау мен Жаңа­өзен қалаларын дамытудың маңы­зына екпін берді.

Төртіншіден, білім беру, денсаулық сақтау салаларын дамытып, жастарға қол­дау көрсету керек. Бұдан бөлек, Пре­зидент агроөнеркәсіп саласы ел экономикасын дамыту ісіндегі стратегиялық басымдықтың бірі екенін атап өтті. Соны­мен қатар өңірде туризмді дамытып, экологиялық мәселелерді шешу қажет. Мұндай кешенді шаралар мұнаймен күн көріп отырған аймақтың әлеуметтік жағдайын жақсартып, жұмыс орындарын ашуға септігін тигізеді.

Экономист Айбар Олжаев мұндай жоспармен келіседі. Дегенмен, сарапшы Жаңаөзен мәселесін кезек күттірмей шешу керегін алға тартады. Оның пайымдауынша, дер кезінде әрекет етпесек, ақыр соңы үлкен дауға ұласуы мүмкін. Мәселен, кейінгі 10 жылда Маңғыстау облысындағы халық саны 77 пайызға артқан.

«Облыста ішкі демографиялық өрлеу бар және 2000 жылдан бері көршілес елден миграция үдерісі белсенді жү­ріп келеді. Дәл осы кезде, біз облысқа рес­публикалық бюджет субвенция­сы­ның бәлендей өспегендігін көреміз. Маң­ғыстау – орталық бюджеттен ең аз ақша алатын 3 облыстың бірі. Биыл өңірге 121,9 миллиард теңге қарастырылған. Республикалық бюджет халық санына қарап бөлінеді деген қағидамен алып қарасақ, Маңғыстауға қатысты әді­лет­сіздікті байқаймыз. 2023 жылдың нау­рызында Қазақстан халқының саны 19,7 миллион адам болды. Оның ішінде Маңғыстауда 766,9 мың адам тұрған. Бұл ретте, осынша халқы бар Маңғыстауға 121,9 миллиард теңге бөлінсе, одан халқы аз Шығыс Қазақстан облысына (730 мың тұрғын) 233,3 миллиард теңге, Солтүстік Қазақстан облысына (534 мың тұрғын) 306,2 миллиард теңге, Жетісу облысына (698,6 мың тұрғын) 338,8 миллиард теңге бөлінген. Бұл «Маңғыстауда мұнай бар, өздері шешеді» деген ескі қағиданың әлі күнге дейін жұмыс істеп келе жатқанын аңғартады», дейді А.Олжаев.

Сарапшының пікірінше, дәл осы қа­ғида – үлкен жарылысқа алып келе жатыр. Себебі қазір Маңғыстаудағы мұнай – болашақ проблеманың ошағы. Өзен, Қа­рамандыбас, Қаражанбас кеніштерінің жасы кем дегенде 50 жылға толды. Олар өздеріндегі бар қордың шамамен 70 па­йызын сарқыған және жыл сайын олардан мұнай шығару қиындай түспек.

«Бұл ретте, өңірде жаңа геологиялық барлау жұмыстары бойынша белсенділік байқалмайды. 2021 жылы жарнамасы жер жарған, жаңадан ашылған Тепкедегі кеніш мәселені шешпейді. Себебі одан алынатын мұнай қоры 10-15 миллион тоннаның шамасында. Бұл тым аз. Өңір мәселесін шешудің системалық жолдары бар ма? Меніңше, маневр аясы тар. Жұмыс бес бағытта жүруі керек. Бірінші, Республикалық бюджеттегі Маңғыстау үлесін арттырған жөн. Екіншіден, жаңа мұнай кеніштерін іздеу, «Каспийшельф» сияқты геологиялық фирмаларды қайта жаңғырту керек. Үшінші, шетелдегі тендерлерге қатысатын отандық компания құрған абзал. Төртінші, мұнайдан басқа кластер ашылуға (тігін, теплицалар, машина құрастыру секілді) тиіс. Бесіншіден, солтүстіктегі шекаралас аймақтардан тегін жер учаскелерін тарату қажет. Бастысы, Жаңаөзенмен республикалық, Үкімет деңгейінде айналысу керек болып тұр», дейді А.Олжаев.

Мәселенің шешілуіне не кедергі?

Жаңаөзен мәселесінің күрделі екені таяуда анық байқалды. Наурыздың басында «БерАли Мангистау Company» ЖШС-нің біраз қызметкері Астанаға келіп, бірнеше күн наразылық білдірді. Бұл мәселе қоғамда үлкен шу туғызып, ақыры «ҚазМұнайГаз» компаниясы Жаңаөзенге 33 адамнан құралған арнайы комиссия жіберді. Делегация кәсіпорын жұмысшыларымен тілдесіп, кәсіподақ жетекшілерімен кездесіп, құжаттармен танысып, проблемаларды анықтамақ. Жалпы, алдағы бір айда елордадан аттанғандар 67 мекемеге баруды жоспарлап отыр. Комиссия жұмысы 31 мамырға дейін жалғасады.

Қаржылық мониторинг агенттігінің Маңғыстау облысы бойынша тергеп-тексеру департаменті бірнеше күн бұрын «ӨзенМұнайГаз» АҚ лауазымды тұлғалары мен «БерАли Мангистау Company» ЖШС басшылығы 2022 жылы мұнай өндіру ұңғымаларын жөндеуге арналған аса ірі көлемдегі қаражатты қалталарына басты деген күдік бойынша тергеліп жатыр. Алайда компанияның өзі мұндай айыпты жоққа шығарады.

Маңғыстау облысынан Мәжіліске сайланған депутат Еділ Жаңбыр­шин­нің айтуынша, комиссия тек «Өзен­МұнайГаз» АҚ мен «БерАли Мангистау Company» ЖШС арасындағы дауды зерттеумен шектелмеуге тиіс. Сондай-ақ Жаңаөзен қаласының мәселелерін, «ӨзенМұнайГаз» АҚ мен оның сер­вистік компанияларының қаржы­лық-ша­руашылық және әлеуметтік мәсе­ле­лерін толық зерттеу қажет. Тіпті бүкіл Маңғыстаудағы жағдайды толық зерт­теудің артық етпейтінін алға тартады.

«Дау әділетсіздіктен туындайды. Сон­дықтан барлық тараппен кез­десіп, әсіресе, кәсіподақ басшылары мен жұмыс­шылардың уәждерін тыңдаған дұрыс. Еңбек және экологиялық қауіпсіздігі, жалақы деңгейі мен әлеуметтік кө­­мек­тер, материалдық техникалық база­ның жаңалануы сияқты мәселелерге көңіл бөлінгені дұрыс. Мұнай-газ айна­ласындағы компаниялардың осы мәсе­лелерді шешуіне не кедергі болып отыр? Келісімшарт сомасы аз ба, әлде қар­жы­лық менеджмент дұрыс емес пе? Бәрін анықтау керек. Осы сұрақтарды нақ­ты анықтау үшін құзырлы органдарды, мамандар мен сарапшыларды комиссия жұмысына тартса дұрыс болар еді. Ал жемқорлық фактісі бар ма, оны тергеу амалдары көрсетер. Жалпы, біз себебімен емес, салдарымен күресіп жатырмыз. Неге осы күнге дейін өздерінің арнайы комплаенс қызметтері қайда қарады? Мұнайшылар Астанаға келмесе, депутаттық сауал және арнайы хат жолдамасақ, жабулы қазан сол күйінде қала ма? Осыған жауапты лауазымды тұлғалар, заңгерлер, сатып алуды қамтамасыз ететін қызметкерлердің жауапкершілігі қайда? Маңғыстау­да­ғы экономикалық қауіпсіздікті қамта­ма­сыз етуге арналған құзырлы орган­дар қайда қараған? Бәрі көз жұмып отырды ма, әлде сол үдерісте бірге болды ма? Бұл жерде комиссия анықтай­тын екі үлкен мәселе бар. Біріншісі, бұл мемлекеттің жүйесіндегі қате ме? Заң­дарда кемшіліктер бар ма? «Самұ­рық-Қазына» қоры мен «ҚазМұнай­Газ» компаниясының қателіктері ме? Екін­шісі, адами фактордың кесірі ме? Мүмкін ­екеуі де орын алған болар? Жалпы, тен­дер айналасында жемқорлық ушығып ­тұр. Ол тек мұнай-газ саласында ғана емес. Бұған нүкте қоймаса, дау тоқтамай­ды», дейді депутат.

Қорыта айтқанда, Астанаға келіп талабын жеткізген мұнайшыларды жалақы­сы жоғары жұмысқа алғанмен мәселе түпкілікті шешілмейтіні анық. Күні ертең осындай жағдай қайталанбасына ешкім кепіл емес. Өңір халқының тұрмыс-тіршілігін жақсартпай, жастардың табысы мол мұнай саласына қызыға беретіні түсінікті. Өз кезегінде, бұл Маңғыстау мен басқа өңірлердің арасына ғана жік салмайды, сонымен қатар мұнайшылар мен қарапайым жұмыс істейтіндерді алалайды. Ендеше, Жаңаөзен мәселесін түбегейлі шешу қажет.