Кішілік пен кісілік

Журналистика да – театр мен кино тәрізді ұлы өнердің бір бұтағы. Олай дейтінім, біздің алдымызда үлкен мектеп, «самор­одок сары алтындар» – Қалле­ки, Елағаң, Серағаңдар болды. Журналистикада да солай. Ұлы Ахмет, Әлихан, Міржақып, Мұхаңдар, Ғабеңдер, Сәбеңдерден бермен қайтсақ, олардың да алғашқы қадамы баспасөзден басталған. Көркем­сөз­ге көсемсөзден келген деуге­ толық негіз бар. Біз білгенде С.Мәуленов, М.Ғабдуллин, А.Бейсенбаев, Ә.Қарағұлов, К.Қазыбаев, Ә.Әлімжанов, Қ.Мұхамеджанов, Ш.Мұртаза, К.Смайылов, С.Бердіқұловтар бар еді. Демегім, театр тәрізді, ұлттық баспасөзде де сол сабақтастық, үздік үрдіс, тұлғалардан қал­ған­ тағылым күні кешеге де­йін­ жалғасып жатты. Соның бір айқын дәлелі жетпісінші жыл­дар журналистикасының ағы­сы да алабөтен еді. Бұл кезден­ «Шерханның шекпенінен, Бер­ді­­құловтың бешпентінен шық­қан­дар» деген термин-түсінік қал­ды. Менің пайымымда сол мек­тептен шыққан мықтының бірі,­ Сейдахметтің бір сарбазы – Жанболат Аупбаев. Қай кезден де қадағалап оқып жүретін журналистерім бар. Соның бірі Жанболатты жаныма жақын тартып, жақсы көріп кетуім де кездейсоқ болды. Ертеректе шағын ғана «Айболит» атай» деген мақаласы ұнап қалып еді. Содан бері оның жазбаларынан көз жазған жоқпын десем, бұл шыным.

Өмірдегі сияқты өнерде де адасып жүретіндер бар. Оның бір себебі, мәселен, актер жан дүниесіне сай кейіпкерін, ал журна­лист тақырыбын таба алмай жүреді. Жанболат – тақырыбын тапқан қаламгер. Тауып қана қоймай, соны танып, талғап жазады, індетіп зерттейді. Оған бейнетқорлықпен қоса, жанкештілікті де берген. Шіркін, осы бір дара қасиет біздің режис­серлерге де керек-ақ. Жақсы мақала жақсы қойылым тәрізді ғой. Оның да кейіпкері, оқиғасы, фабуласы, қызықты дерегі, дәйегі, монологі, диалогі болады. Осы тұрғыдан келгенде Жанболатқа тәнтімін. Оқырманның рухани сұранысын қанағаттандыру деген­ осы.

Ақселеу мен Оралхан – менің жан достарым. Бұл екеуінің бір ерекшелігі – баспасөздегі нау­қан­дық тақырыптарға жолаған емес. Екеуі де баспасөздің тізгінін ұс­та­ды.­ Журналистикасының өзінен жазу­шылықтың лебі есетін. Содан да­ сөз өнерінде биік болып, дара дүниел­ер қалдырды. Айтайын дегенім, журналистиканың қара жұмысына жегіліп, өзін жоғалтып алған жігіттерді білемін. Кейбір дарынды актерлердің жанама,­ эпизодтық рөлдермен көп жүріп қалатыны тәрізді. Бұл жағдай Жанболатты да айналып өткен жоқ. Бәлкім, оның біреулердің атынан жұтындырып дайындаған мақалалары бірнеше кітап болар. Былай дегенде бұл да бір өтуге тиіс­т­і мектеп. Бірақ Жанболат оған­ бой алдырмады, өзін жо­ғалт­қан жоқ. Тақырыбын тапты. Оқыр­ман үшін бұдан артық олжа бола ма?!

Егер ұлтқа қара тырнағына дейін адал қызмет ететін бірден бір кәсіп иелері болса, олар – журна­листер. Оның ішінде журналис­тиканы өнер деңгейіне жет­кізгендер. Жанболатты да әрдайым осы қатардан көріп, көңілім қуанып отырады. Ол басқасын былай қойғанда бір ғана «Ашылмаған аралдары» арқылы қаншама тағдыры қиын, қызық қазақтарды тауып, халқымен қауыш­тырды. Ал енді сол Ауп­баев­­тың өзі де маған бір ашылмай­ жат­қан арал тәрізді көрінеді. «Жур­налист – өмір барлаушысы. Журна­листика – өмір мектебі» деп өзі айтқандай, ендігі жерде тиісті оқу орындарында оның мектебін, шығармашылық зертханасын ашып, бай тәжірибесі мен ешкімге ұқсамайтын қолтаңбасын жастардың бойына сіңіру қолға алынса, бұдан ұлттың ұтары көп. Шыны керек, бұл кейінгі жылдары басқа салалар тәрізді дағдарыстағы журналистикада да арам шөптей қаптап кеткен жолбикелердің жолын кесудің таптырмас тағылым, тәрбие мек­те­бі болар еді.

Кісінің ойын өсіретін, таны­мын­ тереңдететін, тәрбиесін түзей­ түсетін де университеттен кейін­гі университеттер. Бұл – сенің тұлпар­лығыңды тай кезінен тап басып танып, еңбегіңді бағалаған, қадіріңді білген жақсы адамдар, ұлық ұстаздар университеті. Бұл жағынан Жанболат екеуміздің жолымыз болған. «Журналист – өмір барлаушысы. Журналистика – өмір мектебі» атты сұхбат кіта­бы­ – бұл жай әңгіме ғана емес, тағы­лымға толы ғұмырбаян, Жан­болаттың өнегеге толы жүріп­ өткен өмір жолы, жұлдызы жан­ған­ жылдары. Әдетте өзге туралы жаза­тын журналистің өзі­ туралы­ оқырман көп біле бер­мейді. Мен бұл сұхбаттардан көп жайға қанықтым, тіпті жан дүниемнің жаңғырып, тазарып қалғанын да жасырмаймын. Елге, жерге, тарихқа, тұлғаға, рухани мұратқа адалдықтың бұдан артық үздік үлгісі бола бермейді. Біз баспасөздегі тұлғаларымызды, журналистердің араласуымен ел тарихында жасалған, ықпалы тиген өзгерістерді біле бермейді екенбіз. Бір байқағаным, болмысы, бітімі бөлек сұхбаттарда есті кісіге ой салар есті сөз, білім-білігіңді байытатын, оқырманның ой отауына олжа салатын дерек, дәйек жетіп артылады. Оны тек оқып қана қоймай, көңілге тоқып алу керек. Былайша айтқанда, бұл біздің ортақ жұмысымызға серпін беретін қосымша энци­кло­педиялық анықтамалық тәріз­ді.­ Соның ішінде мына бір ой кө­ке­йі­ме қона кетті.

«Тұлғаның аты – тұлға. Ол – «лич­ность». Бұлар жұртқа о бас­тан-ақ белгілі болып тұрады. Оны­ дәлелдеудің қажеті жоқ. Сонымен қатар өмірде сұлбалар да бар. Мұндайлар «силуэт» делінеді. Айтайын дегенім, міне, осылар туралы. Бұлар әдеп дегенді білмейді. Обал-сауапқа қарамайды. Ұят туралы айтып отырып, ұятсыздық жасайды. Олардың насихат технологиясы – телеарналардағы жарқ-жұрқ еткен токшоу, газет-журналдардағы ақылы негізде жазылған мадақ мақалалар. Ойлары – жалған жарнама арқылы елге танылу, тарихта қалу. Бірақ тарихтың сахнасы тар ғой. Оған көп ешкім сия бермейді де. Қатарына кімді алып, кімді қоюды кәрі тарихтың өзі ғана біледі. Осыны ұмытпайық».

«Жетесізге оқ өтсе де, сөз өтпей­ді», деуші еді Ғабең. Жан­бо­лат­ жетесізге жететіндей етіп ай­тыпты. Бүгіннің аталы, баталы сөзі деуге тұрарлық.

Біздің Сұлтекең, Сұлтан Қо­жы­­қов кісі танығыш еді. Сол­ кісінің арқа­сында да елге таныл­дық.­ Бұл кісі жөнінде айта алмай жүрген сөзімді бұйыртса, алда­ғы уақытта жарық көрмекші «Актер­мін­ мен мың өліп, мың тірілген» атты кітабымда кеңірек жаздым. Кезінде Асекең, Асқар Тоқпанов «азар болса, бір агроном аз болар» деп мені СХИ-дан суырып алып еді. Қайсыбір жылы Нарынқолға «Қыз Жібектің» түсірілім тобымен барғанда бір топ баланың ішінен Сұлтекеңнің Жанболатқа назары түсіп, Алматыда сценаристер дайындайтын курс ашылса алдыратынын айтып, бала қиялына қанат байлап кетіпті. Бұл нені білдіреді? Ұлы режиссер әу баста математикаға бейімделіп жүрген баланың өмірін басқа арнаға бұрып кетті. Асекеңнің тілімен айтқанда, азар болса, бір математик кем болар боп тұр ғой. Сұлтекеңнің осы кездейсоқ сапары әу бас­та өзі де қалам ұс­тай­ бастаған баланың сенімін арт­тырып, арманына бір табан жақындатып кеткен жоқ па? Өзі да­рынды адамның түбінде әйтеуір бір жерден жарып шығатынын дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Жанболат сценарист не режиссер болғанда да бәрібір бүгінгі биігінде болатынына күмәнім жоқ. Сұлтекеңнің назарын ау­дар­ған­ сол қалақтай қара бала ақыры те­гін болмай, өнерден алыстама­ды.­ Оны сұңғыла Сұлтекеңе кезік­тір­ген тағдырға рақмет!

«Мінез бен ақыл жарасса,­ адам­гер­шілік ұтады», депті Әл-Фараби. Оның бойындағы адамгершілік формуласының негізін қалаушы ізгі қасиеттер – жан, ар тазалығы. Мен білетін Аупбаев жалаңтөс жүрген күндерінде де атақсыз-ақ­ атақты болды. Аупбаев деген­ атының өзі ат үркітуге жарап жатты. Өйткені өтірік өмір сүрмеді, жалған жазбады, қиянат жасау қолынан келмеді, адал болды, ең бастысы­ өзіне сенді, өнеріне сенді. Айналып келгенде осының бәрін ұстап тұрған іргетас – кішілік пен кісілік. Бұл – енді бүгінде түрлі жолмен биікке шығып алған талайлардың жоғалтып алған қасиеті.

Сен неткен бақытты едің,

бауы­рым!

Нар бол, бар бол, батырым!

Асанәлі ӘШІМҰЛЫ,

КСРО-ның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның Еңбек Ері

АЛМАТЫ