Сұрапыл шайқас, мылтықсыз майдан

– 2020 жылы 24 желтоқсанда Бауыр­­жан Момышұлының 110 жыл­ды­­­ғына орай «Egemen Qazaqstan» газе­ті­не бер­ген сұхбатыңызда батыр­дың қол­­таңбасы қалған «көк дәп­те­рін­дегі» қол­жазбалар мен жеке архи­віндегі құжат­тарды зерделеп жат­қа­ныңызды ай­тып, қызықты мағ­лұ­мат­тармен бөліс­кен едіңіз. Содан бері де біраз уа­қыт өтіпті. Сіз ақтарып жат­қан сар­ғай­ған­ архив парақтары тағы не дейді?

– Менің зейнет демалысына шыққан бетте бауыржантану іліміне шын беріліп, шын мәнінде «ауырып қалғанымды» жақсы білесіз. Екінші дүниежүзілік соғысты кезең-кезеңге бөліп қарасақ, Бауыржан Момышұлының даңқы шыққан, жарқ етіп есімі елге танылған уақыт 1941 жылдың күзі мен қысы, 1942 жылдың көктемі екен. Батырдың Мәскеу түбіндегі қиян-кескі ұрыс амалдары, ерлік жолдары, қолбасшылық дарыны туралы газет-журналдар да, әдебиет те жер-көкке сыйғызбай жазды. Халық шын мәнінде Бауыржан Момышұлының болмысына, жауынгерлік қасиетіне тәнті болды. Одан соң тарих жылнамасында үнсіздік басталады. Тиіп-қашты әңгімелер ғана алға озады. Сонда «Мәскеу қорғанысы кезеңінен соң Момышұлы шайқасқа қатыспаған ба?» деген сауал туады. Мен осы бағытта жұмыс істедім, «көк дәптерге» шұқшия отырып, осы төңіректе дәлелді, нақты құжаттарды іздестірдім.

– Сауалды өзіңіз қойып, өзіңіз жауап беретін болдыңыз. Журналист ағайындар арасындағы кәсіби ынты­мақ­­­тастық деген осы болар. Тамаша, сөзіңізді бөлмейін... Сонымен?

– Баукең туралы әңгімелер қозғала қалса, ол кісінің құзыретінің күштілігі сол, «ә» дегеннен атағына сай аңыз-хикаяттар артынан ілесіп жүреді. Солардың бірі «Баукең 9-гвардияшылар дивизиясының командирі болып жауынгерлерді бас­қар­ғанда» деп басталады... Ақиқатына жүгінейік, құжаттар тілімен сөйлейін: «Мо­мыш­ұлы дивизия командирі болма­ған, командирдің орынбасары болып тағайындалған». Бұйрықтың бірінші тар­мағында солай жазылған. Ал сол бұйрықтың екінші тармағында «Дивизия командирінің орынбасары Момышұлына дивизияның командирі міндетін атқару толық жүктелсін» делінген. Қызық дерек пе? Қызық дерек! Содан атамыздың 1944 жыл­­дың қаңтарынан қазанына дейін бақандай он ай «міндетін атқарушы» болып жүргендегі соғысқа қатысты мәліметтерін таптым. Сол кезеңдегі со­ғыс іс-қимылдары туралы Бауыржан атам­ның (Бекет Момынқұл – Бауыржан Мо­мышұлының немере інісі екені оқырман есінде болар деген ойдамыз – авт.) орыс-кеңес өнерінің танымал тарланы, ки­норежиссер, мәскеулік Вера Павловна Строева (Рихтер) деген кісіге 1945 жылдың жаз айында жазған хаты бар екен. Бауыржан атам ол кісі туралы «Менің ру­хани ұстазым» деп талай жерде айтып та, жазып та кеткен. Сол кісіге жазған хатын­дағы мынадай сөз тіркестеріне тап кел­дім. «Ұйқысыз және тынымсыз өткен 15 күн мен 15 түннің ішінде жа­са­ған біздің шабуылдарымыздың нә­ти­жесінде белдеуіміздегі жаудың 14-танк дивизиясының түгелдей тас-талқаны шықты. 154 танк пен өзі жүретін артиллериялық ату құрылғысы түгелдей өртелді. Немістің 121-жаяу әскерлері дивизиясы да толығымен күл-талқан етілді. Олардың әр ротасынан 5-6 адамнан қалып, әйтеуір, шегініп қашып үлгерді. Сондай-ақ 126-жаяу әскер дивизиясы толығымен талқандалды (Үш дивизия кетті ме?). Майдан шебіне қосымша күшпен жеткен жаудың резервтегі 205 және 225-дивизияларын да әжептәуір есінен тандырып тастадық. Әуре-сар­саңға салып қойдық...» дейді. Біздің тарих­шыларымыз бен зерттеушілеріміз Бауыр­жан басқарған 9-гвардиялық диви­зия­ның қалай соғысқаны туралы осы күн­ге дейін тіс жармай келеді. Бауыржан атам да өз еңбектерінде ол туралы ашып айт­паған, мен соған таң қалып отырмын. Жалпыға мәлім әскери заңдылық деген бар. Шабуылдағы әскер және қор­ға­ныс­та отырған әскер болады. Сонда шабуылдап келе жатқан әскердің құрам-саны қорғаныста отырғаннан үш есе ар­тық болуға тиіс. Ендеше, шабуылдағы неміс дивизиясының әрқайсының әскері мен техника саны қорғаныста отырған Мо­мыш­ұлы дивизиясынан үш есе басым болуы­ керек емес пе? Осы арада әлгі айт­­қан әскери заңдылық бұзылып, қор­ға­ныс­та отырған кеңестік бір дивизия ша­буыл­ға дайындық үстіндегі күші өзінен әрқай­сысы үш есе басым дивизиялардың быт-шытын шығарған ғой. Бұл – әлі түбі ашыл­маған құпия. Зерттеу жалғасып жатыр.

– Мәскеу түбіндегі 27 шабуылдың бірінде 100 жауынгермен-ақ Середа деревнясында ұрысқа дайындалып жат­қан немістің 300 солдаты мен офи­церін тұтқиылдан барып тас-тал­қан еткен жүректі командир Момышұлы­ның ерлік жолы еске түсіп отыр.

– Иә, иә... Мына дивизиялардың сұра­пыл шайқасы дәл сол Мәскеу түбін­де өткен 1941-42 жылдардағы шайқас­тар­дың заңды жалғасы. Бауыржан Момыш­ұлы­ның қай жылы болсын, қай майданда болсын жау шебінде «қимылсыз қарап жатпағанының» айқын дәлелі. 1944 жы­лы­­­ Алматыға жолсапармен келіп, елі­міз­­­дің Ғылым академиясындағы оқы­ған­ дәрісінде «Біздің 3 дивизия жау­дың 6 ди­визиясының тас-талқанын шы­ғар­ған кездер болған» деген сөзі жо­ға­ры­дағы менің сөзіме саяды. Баукең – әскери қолбасшылықтың керемет өнер екенін дәлелдеген командир. 1944 жылы қаңтардан басталған соғыс қимылдары дивизия командирінің міндетін атқарушы мен оның жауынгерлерінің басынан кешкендерінен «сыр шертеді».

– Мәскеудегі әскери академияны бітірген соң 7-8 ай жұмыссыз жүрген даңқты «Мәскеу қорғаушысы» – Мо­мыш­ұлының 1948 жылы Сібір айма­ғына жұмысқа жіберілгені де қы­зық. Негізі беделді командирлерді «Сібір аудару» тәжірибесі КСРО Қор­ғаныс министрілігінің, оның заңды мұра­гері­нің тәжірибесінде күні бүгінге дейін кездеспейді. Осы жағына назар ауда­рып көрдіңіз бе?

– Көрдім. Оның да өз тарихы бар. Бау­кең Алматыда жүргенде Орталық ко­митеттің идеология хатшысы Ілияс Омаров ақсақал екеуі жақсы араласқан екен. Сол кісі бір күні Бауыржанға «Түркістан әскери округінің қолбасшысы армия генералы Петров осы аймақта жүр. Сенімен жүздескісі келеді» дейді. Баукең уақытты оздырмай Алматыдан 40 км жердегі әскери бөлімге аттанады. Қырымды неміс фашистерінен тазартуда ерекше көзге түскен армия генералы Иван Ефимович Петров бірінші кездесіп тұрғанымен, Баукеңді өте жақсы қарсы алады. Содан Петров былай дейді. КСРО Қорғаныс министрінен Ташкенттегі әскери округке гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлын Қазақстанның ДОСААФ (бұрынғы ДОСАРМ) ұйымына басшы етіп тағайындау туралы бұйрық түскен. Бұйрықтың шығып қойғанын Баукең Петровтың аузынан естиді. «Сен әлі жассың, небәрі 38-десің, сен үшін ДОСААФ қызметі армиядан кеткенмен тең деп ойлаймын. Бұл ұсыныстан бас тарт. Жақында мен Ташкентке ораламын, Мәскеумен – Қорғаныс министрімен өзім сөйлесемін, сені өз округіме не дивизия, не бригада командирі етіп қабылдауға рұқсат аламын», дейді ғой сенімді түрде. «Мен осылайша Петровпен екеуара әңгімеден соң ДОСАРМ басшылығы қызметінен бас тарттым», деп жазыпты Баукең дәптерінде.

– Қызық енді басталып келеді, Бауыржан Момышұлы Қазақстан ДОСААФ-ына басшылыққа ұсыныл­ған деген әңгімеден батыры туралы ақи­қат пен аңызға құлағы түрік жү­ре­тін көзіқарақты халық жақсы хабар­дар деп ойлаймын.

– Хабардар болса тіпті жақсы, әрі қарай жалғайын. Әңгіменің қалай өрбі­ге­нін, немен аяқталғанын біліңіз. 1948 жыл­ғы қазанның 5-інен 6-сына қараған түні, сағат 02.17-де Түрікменстанның аста­насы – Ашғабадта магнитудасы 7,3 бал­дық жер сілкінісі болады. Қала түгел қи­райды. Армия генералы Петровтың жан дегенде жалғыз офицер ұлы мың­да­ған құрбан қатарында жер астында қалады. Өз қайғысы қажытқан қарт ге­нерал Бауыржан Момышұлы туралы бас­талған әңгімені ұмытады. Баукең де селт етпеген. Сол тұста Мәскеу Баукеңді ор­талыққа шұғыл шақырып, ұсынған қыз­меттен (ДОСАРМ) бас тартты деп, Сібір­ге «жер аударады». Сібір әңгімесі осылай басталған. Сібірдегі ол қызмет атқарған 49-бригада Темрюг бригадасы деп аталады екен. Ол да қызық! Түркі атауы шығар деп ойлаймын. Бауыржан атам тұмауратып Иркутск қаласындағы әскери гарнизонның емханасына түсіп қалады. Сонда ол қаланы қазақша Ерқұт қаласы деп жазыпты «көк дәптеріне». Алты айдан соң денсаулығына байланысты кері қайтады. Калинин Жоғары әскери академиясына сабақ беруге ауысады. Бұл арада да ақтарылмаған үлкен сыр жатыр...

– Бауыржан атамыз күнделік жазу ісіне өте мұқият қараған дейді. Әскери жазушы атануына сол қасиеті себепші болғаны анық қой?

– Иә, оған мен сенімдімін. Өз қолымен жазғандарын құдайдың құтты күні он сан аударыстырып оқимын. Күнделік жазбалардың жоғалғаны, қолды болып кет­кендері қаншама! «Арпалыс» («Воло­ка­лам тас жолы») кітабында Александр Бектің өзі жазатындай пойызда ұмыт қалдырған дорбасында кеткен күн­де­лік ше? Баукеңнің «Мен оның (Бектің) жазғандарын 100 рет түзеткен шы­ғармын» деген жазуы архивте сақтаулы. Мәскеу түбіндегі шайқаста батальонның штаб бастығы Хабиболла Рахимовтың сызған сызбалары мен өзінің 27 рет шабуылға шыққандағы тактикалық ой өрнектерінің өзі қалың бір дәптер екен. Полк комиссары Петр Логвиненко сол жазбалармен танысу үшін сұрап алған да, кейін ұрыс жағдайын сылтау қылып, көпе-көрнеу жоғалтқан. 27 тұтқиыл шабуылдың мазмұны! Александр Бек соның тек үзінділерін жазып үлгерген.

– Кезінде Бауыржан Момышұлы­ның туғанына 100 жыл толуына орай 30 томдық жинақ жарыққа шықты. Де­­­ректер жеткілікті. Батырға қатысты бар­лық аңыз әңгімелер сол жер­ден ақи­­қат­қа не­гізін табады емес пе? ­Де­ген­­мен, ба­тыр ата­мызға қатыс­­ты ел ара­­сын­да аңыз әңгіме айту басы­лар емес, ме­­­нің­ше, онысы жарасымды да секілді.

– Жарасымды болатынында дау жоқ, мәселе оның кейде шындыққа мүлдем жанаспай, өтірікке айналып кете­тіндігінде. Оған өзіміздің әріптестеріміз де себепші болып жүр. Аңыздың өзі ақиқаттың негізінде құрылады емес пе? Осыдан аз уақыт бұрын бір телеарнадан көрген сюжетіме таң-тамаша қалдым. Елге танымал журналист келіншек былай деп көсілді. «Бір жиында дивизия командирі Ревякин «Неге сендер осы панфиловшылар, панфиловшылар деп өзеуреп қоймайсыңдар, неге ревя­кин­шілер емессіңдер?» деп төтесінен қойып қалады ғой. Сонда ашуға булыққан Момышұлы тапаншасын суырып алып генералды көз­деп тұрып екі-үш атады. Құдай сақ­тап, дивизия командиріне оқ тимеген. Қа­сындағы офицерлер Момышұлына жабылып, тапаншасын тартып алады. Содан Бауыржанға сол күні басқа ат беріліп, қызметі төмендетіліп, өзі «жердің түбіндегі» бір полкке ауыстырылып жі­беріледі. Бұл – енді аңыз емес, нағыз өтірік. Мен дәлелдейін. Бауыржан атам­ның қолжазбаларын оқысам, генерал Ревякин­мен оның қатынасы өте жақсы болған. Журналистің айтып отырғаны Спиридон Чернюгов деген генерал. Ол шын мәнінде ішіне қыл айналмайтын қызғаншақ кісі болған дейді. Майдан шебіне Қырғыз­станнан делегация келеді. Кездесу өтіп жатады. Сөйлеушілердің дені «Біздің панфиловшылар, біздің панфиловшылар» деген сөзді көбірек айтып жіберсе керек, шамданған генерал Чернюгов «Сендер немене панфиловшы, панфиловшылар деп үзіліп барасыңдар» деп жекіген сыңай танытады. Сонда Момышұлы «Жолдас генерал, панфиловшылар деген Үкімет бекіткен атау, біз енді оны бұрмалап «чер­нюговшылар» дей алмаймыз ғой» депті. Түтігіп кеткен генерал орнынан атып тұрып, «Момышұлы, залдан шық!» деп бұйырады. Ертесіне ашулы генерал полк командирі Момышұлын жазалап, май­данның алғы шебіне, оттың ортасына, барлауға жібереді. Мұны естіген корпус қолбасшысы генерал Кутузов Чернюговті шақырып алып әскери заңдылықты бұрмалап, «өзім білемге» салынғаны үшін сөгіс жариялайды, сөгіс жариялап қана қоймай, екі аяғын бір етікке тығады. Бұл – бір. Екіншіден, жоғарыдағы әріп­те­сім айтқан әңгімеге қатысты қосарым, Бауыржан Момышұлының мергендігінде шек болмаған! Үш рет атқан оғы генералға дарымай, қиыс кетуі мүлдем мүмкін емес. Ол атса, генерал сол жерде тіл тартпай кетер еді де, Момышұлы басқа полкке ауыстырылмай, әскери трибунал алдында мейлінше қатал түрде жауапқа тартылар еді. Қиыр Шығыс әскери округінде жүргенде мергендігі жағынан алдына жан салмаған, атақты генерал Чистяковпен де сол округтегі ату алаңында танысқан, сыйласып, достасқан. Ізденген журна­лист­ке Бауыржан Момышұлы туралы дерек бүгінгі таңда жеткілікті. Аңыз айтудың жөні осылай екен деп шектен шықпағанымыз абзал.

– Беке, сізбен үзеңгілес әріптес ре­тінде 100 пайыз келісемін!

– Бәлкім, ол кісі туралы естіген болар­сыз, ілгеріде біздің Жамбыл облыстық теле-радио мемлекеттік комитетін бас­қарған, өзі тарих ғылымдарының док­торы Көкіш Рысбаев деген көкеміз өткен өмірден. Бауыржан атаммен көп сырласқан кісі. Гвардия полковнигінің көзі тірісінде ол кісі туралы облыстық «Еңбек туы» (қазір «Ақжол») газетіне жазған «Батырдың беймәлім сырлары» деген бір мақаласын архивтен тауып алдым. «Мәскеуден қайтып келе жатқан Баукең, әдеттегідей, Жамбылда атбасын ірікті...» деп бастайды әңгімесін Көкіш атамыз. Сталин дүниеден озған кез. Қонақүйде Баукең портфелінен бір бума қағаз шығарып, «Әй, Көкіш, сенің ағаң Мәскеуді шарлап, сандалып, демалып жүр деп ойлама. Екі ай Подольскідегі архивте көз майымды тауысып отырып құжат ақтардым, қажетті дегендерін көшіріп жазып алып келе жатырмын», деп темекісін шиырып шекті, сол жерде маған «мынау Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің қатынас қағазы деді», дейді. Ол қатынас қағазда Қазақстан КП Орталық комитетінің Бауыржан Момышұлына генерал атағын беруге келіспейтіні туралы ресми жазылған екен. Әңгімені әріден бастасақ, ол былай.

1944 жылы Армия қолбасшысы майданнан Баукеңді Мәскеуге шақырып алып, Жоғары әскери академияның алты айлық кәсібін жетілдіру курсына қатыстырады. Сол тұста КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен барлық одақтас республикалар дербес республика ретінде танылыпты. Заң жағы­на жүгінсек, біз, Қазақстан, тәуел­сіздікті сол жылы алған болып шыға­мыз, білдіңіз бе?! Сәйкесінше, енді бар­лық республиканың Қорғаныс халық ко­миссариаты, Сыртқы істер халық комис­сариаты болуға тиіс. Мұның аста­рында жатқан сыр – соғыстың жеңіс­пен аяқталарына әбден көзі жеткен Сталин соғыс аяқталған соң Біріккен Ұлт­тар Ұйымынан көп дауыс жинау үшін осындай қадам жасаған. Сонда Мәс­кеу Момышұлына генерал шенін беріп, Қазақстанның Қорғаныс министрі етіп тағайындамақ болған. Сол кездегі тіл­мен айтқанда, Қазақстан Қорғаныс халық­комының басшылығына ұсынылған бұл үміткерге Қазақстан басшылығы неге екені беймәлім, қарсылық біл­дірген. Келіспей қойған. Содан арада он жыл өткен, Сталиннің жеке басқа табыну­шы­лық әрекеті әшкереленіп жатқан тұс дейді. Көкіш көкем Баукеңнен «Бұл құжаттарды шынайы өмірде енді қалай жа­рия етпексіз?» демей ме?! Сонда Бауыржан орысша: «Болтаете! Тарих үшін мен екі мәрте батырмын, қос шен­ді генералмын, нақұрыстар үшін бар болғаны полковникпін», деп әлгі құжат­тарды жинастырып, портфеліне салып алды дейді.

– Ол құжаттардың түпнұсқаларын табуға қам жасап көрмедіңіз бе?

– 2021 жылы көктемде Ресейдің Қазақстандағы елшісі Бородавкинмен жолықтым. Ол менің Подольскіге барып архив ақтаруыма рұқсат қағазын алып берді. Мен архив маманы емеспін. Ойлана келіп, Қазақстан мемлекеттік архиві мекемесімен байланысып, оның басшысы Сәбит Шілдебаймен сөйлесіп, соларға ұсыныс жасадым. Олар Подольскіде үш-төрт ай табанды жұмыс істеді. Бірақ мен айтқан маңызды құжатқа әлі жете қойған жоқ. Алдағы күндерден үміттіміз. Қазір Сәбит ініміз қайтадан жолға жиналып жатыр. «Екі мәрте батыр, қос шенді гене­рал» құжатына қол жеткізсек, бұл біз­дің тарихымызды «төңкеріп» тастар еді, қоғамда зор сілкініс туғызар еді. Енді басы ашық сауал, 1944 жылы біздің бірінші хатшымыз кім болды? Ол есім тарихта жазулы тұр. Ал мен атамның сол Подольскіден өзі көшіріп алып келген қа­ғаздарын осы күнге дейін архивінен таба алмадым.

– Ол оқиғаны тұғырлайтын қосым­ша құжаттар жоқ па екен?

– Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдулиннің Баукеңе жазған хаттары бар. Өте құнды дерек көздері дер едім. 1944 жыл, 26 ақпан. «Алматыда жаңа наркоматтар құрылып жатыр деп естідім. Қазақ халқы – батыр ел. Осы елге соғыс ғы­лымын қарату, әскер өнерін үйрету үшін сол ұлттың өзінен шыққан адамдарды тағайындау керек. Осы жөнінде мен сізді Алматыда алып қалады ғой деп ойлап жүруші едім. Соған дәмеленіп қуанушы едім...». Екінші хат. 1944 жыл, 22 нау­рыз. «Қазақстанда жаңадан құралмақ наркоматқа Бауыржан тағайындалмақшы деседі. Нарком болады деген хабардың өзіне қуанып жатырмыз. Бізде бұрын әскери мамандар, офицерлер болмаса, қазір бар. Соның ішінде ардақтысы Баукең ғой. Түрі ұлттық, мазмұны социалистік военный искусствоның жасалуына жағдай туар еді. Ұлы дүбір қолма-қол майданға қатысқан адам ғана нарком бола алады. Ондай адам – Бауыржан!». Демек жаңағы өзіңіз сұраған қолдаушы құжат осы, кеңес одағы көлеміндегі әлгі көтерілген мәртебелі әңгімені бұлтартқызбай дәлелдеп тұр.

Әңгімелескен

Талғат СҮЙІНБАЙ,

журналист, арнайы «Egemen Qazaqstan» үшін

АЛМАТЫ