Ақын ұлтының өркениеттен қалмауы үшін өзінше оқып, ізденіп, үйреніп, ұғып, қабылдап, сол бағытта шығармалар жазып, елінің асыл өнерін жоғары деңгейге көтеріп, эстетикалық талғамын биіктетіп, интеллектуалдық әлеуетін арттырған. Озық әлемнің рухани болмысын, құндылығын қабылдап, сіңдіріп, өзінің бір сапасына айналдыру арқылы қазақ дүниетанымын кеңейткен, сөз өнерінің деңгейін жоғары көтерген. Сондықтан, зерттеуші пікірінше, Абай әлемін өзге әлемнен бөлек қарастыру, рухани сапасын әлемдік болмыстан бөліп саралау, шығармашылық тұлғасын әлемдік көркемөнерден тыс таразылау – шығармашылық айдынының кең аясын тарылтумен, биігін аласартып, құндылығын арзандатумен бір есеп.
«Абайдың ауызша айтуы бойынша көп елге жайылып, ертегі болып кеткен Лесаждың «Ақсақ жын», А.Дюманың «Үш мүшкетер», «Он жылдан соң», «Король әйел Марго» романдары соған куә. «Қызыл сақал» деген ертегі түрінде айтылған заманының инквизиция туралы бір романы, Африка, Америка, Аустралия тұрғындары туралы әңгімелер, «Валентин Леви», «Аза жүрек», «Ягуар Медуленец», т.б. әңгімелер дер кезінде қағазға түсіріліп, жазылып қалғанда қанша қыруар құнды материалдар осы шығармалардың қазақ топырағындағы қызғылықты варианттары болып қалған болар еді» деген академик Шәмшиябану Сәтбаева пікірін сабақтаған профессор Айгүл Үсен дара ақынның әлемдік әдеби танымының тереңдігін Еуропа қаламгерлері өресінде байыптап, талайды оқыған Абай Шекспирді білмеуі мүмкін емес деген қорытынды жасайды.
Кітаптың тағы бір маңызды қыры – Абай мен әлем классиктерінің өркениетті мәдениеттің даму бағытына, ықпалдастық пен сабақтастыққа, диалогке қатысты биік ұстанымдарын салыстыра қарастыруы. Автор Абай мен И.Гете, А.Пушкин, М.Лермонтов шығармашылық сабақтастығын ақын аудармалары аясында қарастыру ақынның шығармашылық әлемін шектейді деген тұжырымға келеді. Сондықтан Абайдың шығармашылығын әлемдік рухани даму аясында бағалау, жалпы адамзаттық құндылық негізінде таразылау ұлы ақын шығармашылығының жаңа сипаттарын ашуға мүмкіндік береді.
Еңбектен Шекспир мен Абай мұраларын саралай отырып, олардың туындыларына тән ортақ белгілерді тапқаны оқырманды тәнті етеді. Ғалымның зерттеуінше, шығармашылықтағы ортақ принциптері, біртұтас идеялары, дүниетаным мен көзқарастарындағы жақындық, көркемдік жүйесіндегі сабақтастық, тілдік қолданыстағы ұқсастық Абай мен Шекспирдің көркемдік әлемін жақындастыра түседі.
Ұлылылар шығармашылығының өзегі – адам және қоғам. Адамның қоғамның құрамдас бөлігі, оны жасаушы субьект ретіндегі әрекеті. Бұл тұрғыдан алғанда, Абай – ақындықтан да жоғары тұрған шығармашылық тұлға. Осындай тезистерді оқырманға талдап көрсеткен ғалым: «Поэзия – көбіне адамның ішкі жан-дүниесіне негізделген лирикалық жанр, оның айқындаушы эмоционалдық-экспрессивтік сипаты. Абай өлеңдерінде сезім, эмоциясынан гөрі қоғамдық, әлеуметтік мәселелер өзекті. Ақын сезімі мен көңіл-күйі өзінің жеке басының емес, ел-жұрт, әлеуметтің тіршілігі мен әрекетінен, мінез-құлық ерекшеліктерінен туындайды. Сондықтан Абай өлеңдері уақытпен, кеңістікпен шектеліп қалмайды. Оның ұлылығының сыры осында» деп тұжырымдама жасайды.
Сондай-ақ ғалым ақын өзі өмір сүрген қоғамының түрлі қатынастары мен замандастарының бүкіл болмыс-бітімін, мінез ерекшелігін толық танытатынын, шынайы өмірдің көркем бейнесін жасау жолында көп ізденгенін бағамдайды.
«Абай – өз қоғамының, өз халқының көркем галереясын түгелдей дерлік сомдап берген бірегей тұлға. Шекспир де шығармаларында өз дәуірінің қоғамдық-тарихи даму сипатына сай адамдардың болмысы мен мінез-құлық ерекшелігін, психологиялық иірімдеріне бойлап, терең ашады. Екі алыптың адамтануды басты шығармашылық кредо деп ұққандығына туындыларындағы көркемдік әдістер мен тәсілдер, кескін-келбеттер мен психологиялық портреттер, сан алуан эмоционалдық-экспрессивтік бояулардың молдығы дәлел болады» деген жазған автор бұған елеулі мысал да келтіреді.
Қоғамды адамдар арқылы тану, қоғамның даму бағытын адамдар әрекеті мен психологиясы арқылы айқындау, қоғамды адамдардың құндылықтарына қарай бағалау сарыны – ұлылар шығармаларына ортақ сарындар. Адам құбылысын мәдениет пен әдебиет арқылы салыстыра зерттеуде профессор Айгүл Үсеннің «Абай мен Шекспир: адамтану биігі» атты зерттеуі – осы саладағы тың еңбек.
Ғылыми кітаптан оқырман Шекспир драмаларының кейіпкерлерін Абай поэзиясынан танып, қазақ ақыны өлеңдеріндегі образдар мен психологиялық портреттерді Шекспир драмаларынан көріп, қос алыптың адамды танудағы білімпаздығына, қырағылығына, шеберлігіне, көрегендігіне тәнті болады. Бұл еңбек қазақ-ағылшын мәдени, рухани байланысын жаңаша тануға олжа салады.
Жамбыл Тілепов,
мәдениеттанушы
