Аймақтар • 31 Мамыр, 2023

Нәубетті кезең зерделенді

438 рет
көрсетілді
4 мин
оқу үшін

Петропавл қаласында Саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандарын еске алу күніне арналған екі күндік «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» халықаралық форумы өтті. Іс-шараға еліміздің және шетелден келген білікті тарихшы ғалымдар қатысты.

Нәубетті кезең зерделенді

Форумның жалпы отырысын «Қо­ғам­дық келісім» РММ директоры Эли­на­ Паули ашып, қазақ тілінде жүргізіп оты­р­ды. Жиында аштық пен саяси қуғын-сүр­­гін тақырыбын зерттеген ғалымдар сөй­леді. Соның ішінде Мемлекет тарихы институты директорының міндетін ат­қарушы, профессор Бүркітбай Аяған Мағжан Жұмабаевтың аштық жыл­да­р­ындағы саяси қайраткер ретіндегі кү­ресі туралы тың деректерді алға тарт­ты. Қазақ даласына большевиктер­ би­лігі орнаған алғашқы жылдары-ақ­ аштық басталған. Соның ішінде Аза­мат­ соғысының кесірінен 1921-1922 жыл­дары болған аштықтың азабы да аз болмады. Сол жылдары Ақмола губер­ниясында өмір сүрген 1 млн 21 мың­ халықтың 471 мыңы аштыққа ұшы­раған. Петропавл мен Көкшетау уез­дерінде 62 мың қазақ, 30 мыңға жуық­ орыс халқы аштықтың азабын тарт­қан. Петропавл қаласында аштық бас­талған 25 күнде ғана 70 адам аштан­ өліп кеткен. «Осындай деректерге аш­тық­ тақырыбын зерттеуші ғалымдар әлі­ күнге терең мән бермей келеді. Олар негізінен 1931-1933 жылдардағы аш­тықты ғана қамтиды», деді Б.Аяған.

1922 жылдың 5 мамырында жер­гі­лікті өкімет аштықтан зардап шегу­ші­­лерге көмек ұйымдастыратын тө­тен­ше комиссия (Помгол) құрып, оның төрағасының орынбасарлығына Мағ­­жан Жұмабаевты тағайындайды. Мағж­анның «Петропавл-Кокчетав» те­міржолы құрылысын жүргізуші кәсіп­орын­ның басшысы Ильинге аштыққа ұшы­рағандарға көмек қолын созуды та­лап еткен жеделхаты сақталған. Үкі­мет басқаларға көмек жасамаса да,  темір жол құрылысын жүргізуші кә­сіп­­орындарға астық пен азық-түлікті мол­ беріп тұрған көрінеді.

Бүркітбай Аяған баяндамасында Мағжан Жұмабаевтың ақын ғана емес, мыңдаған халықты аштықтан құтқаруға белсенді араласқан мем­лекеттік тұлға бол­ғанын да атап өтті. Басында ол «Помгол» төрағасының орынба­сары, кейіннен оның төр­аға­сы қызметіне өсірі­леді. Бұдан Мағжанның ұйым­дас­­тырушылық қабілеті де, білімі де мойындалғанын көруге бола­ды.­ «Мамырдың 22-сі күні ол Ға­лым Жақыповты Сарыайғыр, Кел­те­сор, Тайынша, Жамантұз, То­раң­ғұл болыстарындағы аштыққа ұшы­ра­ғандарға көмек ұйымдастыруға жі­бе­ріп, нақты тапсырмалар берген. Жер­гілікті органдардың аштыққа ұшы­рағандардың тізімін жедел жасап,­ ақпарат берулерін, азық-түлік қо­рын­ есепке алуын және жиналған кө­мекті «Помголдың» рұқсатымен аш­тар­ға дұрыс бөлінуін қадағалауды тап­сыр­ған»,­ деді ғалым.

Баяндама жасаған басқа ғалымдар да аш­тықтың көлемін айқындап берді. Мәсе­лен, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ про­ф­ессоры Құрманғали Дәркенов 1931-1933 жылдардағы аштықтың бір себе­бі өкіметтің қазақ шаруаларының мал­дарын тартып алып, сойып етке өткіз­генінде екенін айтты. «1931 жылы орталық өкіметке ет дайындап, жөнел­ту­ жұмысымен Қазақстанға А.Микоян кел­ген. Сол жылы Қазақстан өкіметке 493 мың 500 тонна ет өткізіп, бұл көр­сеткіш бойынша одақтас республи­ка­лар арасында бірінші орынға шық­қан.­ 45 миллион мал басынан келесі жы­лы тек 4-ақ миллион қалған», де­ді­ Қ.Дәркенов. Ал аштық болғанда ха­лық­­тың өз малдарын сойғаны үшін ға­на «халық жауы» қылып шығарып, қу­ғын-сүргінге ұшыратқан. Тіпті бір үй­ден 3-5 ағайынды жігітке дейін сот­тап, ату жазасын бергені айтылды. «Аш­тықтың кесірінен халық қырылып жат­ты, ал қырылмағаны жер ауып кет­ті.­ Орта жолда жан тапсырғандары да­ бар. Мәселен, зұлмат жылдары Жа­ңаарқа ауданында тұрған 25 мың ха­лық­тың 5 мыңы ғана аман қалған», деді ғалым.

Форумның жалпы отырысында­ Қ.Қарасаев атындағы Бішкек мемле­кет­тік университетінің доценті Сала­мат­ Балабаев, Польшаның Гданск қала­сы мұражайынан тарих ғылым­да­ры­ның докторы Дмитрий Панто, әкесі қу­ғын-сүргінге ұшырап, қаза тапқан Пет­ро­павл қаласының тұрғыны Болат Маға­зов сөз сөйледі.

Алғашқы күні форумға қатысу­шы­ла­р Мағжан Жұмабаевтың туған жеріне ба­рып, ондағы ақынның музейімен танысты, туған-туыс­тарымен кездесті. Ал келесі күнгі жалпы отырыс бас­тал­мас бұрын қонақтар Солтүстік Қазақ­стан облысында қуғын-сүргін көрген аза­мат­тардың архивтегі құжаттарының көрмесін тамашалады.

 

Солтүстік Қазақстан облысы