Жаһаншаның дипломдық жұмысы

Мен үшін 2022 жыл жемісті болып, халықаралық «Болашақ» стипендия­сын иелендім. Ауылдан шыққан әрбір қазақ баласы секілді өзге мемлекетте білімімді жетілдіруге берілген мүм­кін­дікке ерекше қуандым. Мұны қазіргі таңда оқытушылық қызмет атқарып жүр­ген Қожа Ахмет Ясауи атындағы Ха­лықаралық қазақ-түрік университетінің ұжымы да айрықша бағалады. Барар жерім – іргедегі Ресей. Дәлірек айтсақ, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мем­лекеттік университеті. Тарихшы қауым үшін орыс жері тарихтың қайнар көзі екені рас. Ол жақта қазақтың маңдайына сыймаған небір асылдар мен зиялылар оқыған. Сол кезеңнің көмескі естеліктері мен халық тағдырының ақтаңдақ жылдарына қатысты архив құжаттарының ізіне түсу ұлтжанды тарихшылардың асқақ арманы десем артық айтпаймын. Мен де дәл сол арманның жетегінде Мәскеуге аттандым.

Түрлі ойлардың жетегінде жүріп кешегі Алаш арыстарының жаңа қыр­лары мен қалдырған мұрасының із­дерін мұрағаттан іздеп, күндерім жыл­жи берді. Мәскеу архивтеріндегі ізде­ністің нәтижесінде табылған құжат­тардың арасындағы аса құнды деп ба­ға­­ланатын, тарихшы ретінде еңбек жо­­лымдағы жетістіктердің бірегейі сана­­латын өте маңызды құжатқа тап бол­­дым. Ол – қазақтың зиялы азаматы Жаһанша Досмұхамедовтың 1910 жылы жазған «Қазақтың әдет заңы­ның не­гізгі ұйғарымдары және оларды жүзе­ге асырушы орган ретіндегі халық соты»­ тақырыбында жазған дипломдық жұмысы.

Қазақ халқының ХХ ғасыр басын­да­ғы тарихы аса күрделі қоғамдық-сая­си және әлеуметтік үдерістер мен қай­шылықтарға толы. Сонымен қатар бұл кезең ұлт-азаттық және халықтық ағар­тушылық идеяларды арқау еткен ұлт­тың маңдайалды зиялыларының ел бір­лігі, тәуелсіздігі, өркениетті елдерден қа­лыс­пай қатарында жүруі сынды үндеуі­мен де ерекшеленеді. Ұлт зиялылары қазақ халқын қалың ұйқыдан оятып, оқу, өнер-білім алуға үгіттей жүріп, ең бас­ты­сы дербес мемлекет қалыптастыру жо­лында аянбай күрес жүргізе білді. Сон­­дық­тан ғасыр басындағы ұлт қайрат­кер­лерінің шығармашылық ізденістері мен қоғамдық-саяси қызметі қазір де маңызды.

Жаһанша Досмұхамедов – Отан тарихында өз орнын ала алмай келіп, егемен ел болып тарихымызды түгендей түскенде халқымен қайта қауышқан тұлға. Оның өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі, шы­ғармашылығы, ұлт болашағына жол көрсетіп, халқының өркениетті ел болуына арналған. Ұлтының мүддесі үшін аянбай қызмет етіп, сол жолда құрбан болса да, ұзақ жыл бойы ұлтына беймәлім болып келген тұлғаның өмірі мен қоғам­дық-саяси қызметін тарихи тұрғыдан зерт­тей түсу – бүгінгі қоғам қажет етіп отыр­ған тақырып. Сондай-ақ тұлғаның халқы­на деген отансүйгіштік қасиетін дәріп­тей түсу тарихи-танымдық маңызының жоғары екенін көрсетеді. Бүгінге дейін Ж.Досмұхамедовтің өмірі мен қызметі­не қатысты көптеген ғылыми мақала жа­рияланды, арнайы зерттеулер жүргізіл­ді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында архивтегі құпия қорлардың ашылмауы­на байланысты оған қатысты әртүрлі тари­хи деректер негізсіз көрсетіліп келді.

Жаһанша Досмұхамедов 1887 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысында (Орал уезі, Жымпиты) дүниеге келген. Ол алдымен Орал әскери реалдық училищесін­де оқыған. Кейін Мәскеу университеті­не түсіп, 1910 жылы заңгер маманды­ғын алып шығады. 1914 жылы Том округ­тік сотында прокурордың орынбасары қызметін атқарған. Жаһанша 1917-1919 жылдардағы саяси оқиғалардың бел орта­сында жүріп, ерекше көзге түседі. Бүкіл­ресейлік мұсылмандар кеңесі төр­ағасының орынбасары, Уақытша үкі­меттің Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы туралы заң жобасын дайындайтын Мемлекеттік кеңестің мүшесі болған. Облыстық және жалпы қазақ съездеріне қатысқан. Алашорда үкіметінің құрамына сайланған. 1918 жылдың көктемінде құрылып, күзінде таратылған «Уақытша Ойыл уәлаятын» және оның орнына құрылған Алаш автономиясының батыс бөлімшесін басқарған. Большевиктердің көсемдері В.Ленинмен және И.Сталинмен қазақ автономиясы туралы келіссөздер жүргізген. Сондай-ақ Ресейдің «Қыл­мыстық кодексін» «Жауыздық низам­намасы» деп қазақшаға аударған. Ол 1000 данамен таралған. Кеңестік билік­тің алғашқы жылдарында Ташкент, Қызылорда, Алматы қалаларында әртүрлі қызмет атқарған. 1930 жылы Мәскеуге ауысады. Сол жылдан бастап оған түрлі саяси айыптар тағылады. 1932 жылы Воронежге 5 жылға жер аударылады, содан соң қайта тұтқындалып, 1938 жыл­­дың 3 тамызында атылған. Тек 1958 жыл­дың 28 ақ­панында ақталады.

Ж.Досмұхамедов Орал әскери реал­дық ущилищесін бітірген тарихи кезеңде «...отаршыл әкімшілік ресейлік оқу орындарынан бірлі-жарым орынды қазақ жастарына да беруге мәжбүр болған. Мұн­дай шараға олар жыл өткен сайын өсе түс­кен басқару жүйесінің ұлттық кадрлар­ға мұқ­тажын қанағаттандыру үшін бар­ды. Осы мақсатта генерал-губернаторлық кеңсесі жанынан қазақ студенттеріне ­жы­лына 3-4 стипендия белгіленіп отыр­ды. Міне, осы белгіленген қаржыға сүйе­ніп, қазақ жастары Мәскеу, Петербург, Қазан, Орынбор, Омбы, Варшава сияқ­ты қалаларда түрлі мамандықтар бойын­ша білім алды» (М.Қойгелдиев, «Алаш қозғалысы»). Осындай стипендия негі­зінде Мәскеу ауылшаруашылық институтында Телі Жаманмұрынов, Мұса Сей­далин, Сатылған Сабатаев, Мәскеу коммерциялық институтында Нәзір Төреқұлов, Хасен Бекентаев, Лазарев Шығыс тілдері институтында Нұх-ға­лым Рамазанов, Императорлық Мәскеу уни­верситетінде – қазіргі М.В.Ломоносов атын­дағы Мәскеу мемлекеттік универ­ситетінде Дәулетше Күсепқалиев, Жа­һанша Досмұхамедов, Халел Ғаббасов, Мұқыш Боштаев (кейіннен Петербург политехникалық институтына ауысқан), Мәскеу жоғары қыздар курсында қазақ­тың тұңғыш дәрігер қыздарының бірі Аққағаз Досжанованың оқығандығы архив құжаттары негізінде анықталды. Сонымен қатар Сатылған Сабатаев пен Телі Жаманмұрынов бұған дейін Мәс­кеудегі Лазарев Шығыс тілдері институтын бітірген. Тұлға дәрежесіне көтеріл­ген бұл азаматтардың қоғамдық саяси қызметтермен қатар, қазақ халқының мәдениеті, тарихы, әдебиеті, ғылымы үшін жасаған ерен еңбектерінің негізі осы университетте басталады.

Ж.Досмұхамедов 1910 жылы Импе­ра­торлық Мәскеу университетінің Заң фак­уль­­тетін бітірер кезінде «Қазақтың әдет за­ңының негізгі ұйғарымдары және олар­ды жүзеге асырушы орган ретін­дегі халық соты» (Кандидатская работа студента юридического факультета Императорского Московского уни­вер­ситета Джанши Досмухамедовича Дос­мухамедова. «Основные постанов­ление киргиз-казахского обычного пра­ва и народный суд, как орган их при­ме­нения») деп аталатын студенттің кан­ди­даттық ғылыми жұмысын жазады. Мұн­дай жұмысты жазу сол кезеңдегі жоғары оқу орнының ережесіне сәйкес тек оқу үлгерімі жоғары және емтихан нәтижелерін үздік аяқтаған студенттерге ғана рұқсат етілетін болған.

Ғылыми жұмыстың жазылуы бойынша Ж.Досмұхамедов аталған еңбектің кіріспесінде «Ақмола, Торғай және Орал облыстарындағы қырғыз шаруашылы­ғын зерттеу бойынша Көші-қон басқар­масы (переселендік) экспедициясының құрамында статист ретінде үш жыл қыз­мет ете жүріп, қазыналық жұмыстан бос уақытымды қырғыздардың (қазақтар­­дың) құқықтық болмысын зерттеуге арна­дым және жеткілікті материалдар жинақта­ған соң барлығын біріктіріп қазақтар­дың күнделікті құқықтарының жина­ғын шығаруды ойладым» деп жазады. Сондай-ақ экспедиция жұмыстары­нан тыс уақытта жоғарыда аталған облыс қазақтары арасындағы ақсақалдардан ауызша сұхбаттасу арқылы қазақтың құқықтық әдет-ғұрыптарын, заңдық нормалары мен ержелерін жинақтайды. Кандидаттық жұмыста қарастырылған мәселенің Ж.Досмұхамедов өмір сүрген кезең үшін ғана емес, автордың өз тілі­мен айтқанда «жалпы құқықтық даму» үшін де құндылығы жоғары. Соны­мен қатар зерттеу жұмысында пат­ша­лық саясат ықпалындағы қазақ халқы үшін ұстанып отырған құқықтық ере­же­лерінің кемшіліктерін сыни тұрғы­дан қарастырып, қазақ құқықтық ере­же­лерімен салыстыра отырып ашып көрсетеді.

Ж.Досмұхамедов өзінің зерттеуін­де қазақ халқының «қарапайым құқық­тары туралы жеке жинақ шығаруға материалдарым жеткіліксіз, сондықтан осы кішкентай дипломдық жұмысымда қырғыз-қазақ халқының құқықтық көз­қарас негіздерін және қарапайым құқық­тарды қолданушы орган ретінде халық­тық соттың сипаттамасын баяндаумен шектелемін. Қарапайым құқықтар­дың жинағын құрастыру – менің арманым, болашақта оқуды бітіріп, халқыма жа­қын жүргенімде жинақ шығаруды жүзеге асырамын деп үміттенемін» деген жолдар арқылы дипломдық жұмысты жазу мақсатының бірін ашып көрсетеді.

Халықтың күнделікті қолданысы­нан қалып бара жатқан әдет заңдарын, құқықтық ережелерді қайта қалпына келтіру, халықтың тарихи санасын оятып жаңғырту мақсатында Ж.Досмұхамедов Мәскеудегі оқуын аяқтаған соң, 1911 жылы Орал қаласында статист қызме­тін атқара жүріп, дипломдық жұмысы­ның алғашқы 13 бетін өңдей отырып, жергілікті «Уральский листок» газетінің 1911 жылғы 10, 13, 20 қаңтардағы №9, 14, 20 сандарында «Қырғыз қарапа­йым құқықтары мен халық соты туралы бірер сөз» («Несколько слов о киргизском праве и народном суде») деген атаумен бастырып шығарады. Бұл ретте Ж.Досмұхамедұлының Орал қаласынан қуғындалуы да осы мақалаға байланысты болғанын еліміздегі тарихшылар нақты дәлелдермен келтіріп жазып жүргенін айта кетуіміз керек. «Уральский листок» газетінде шыққан аталған дипломдық жұмыстан алынған мақаласы бойынша зерттеуші ғалым Д.Сүлейменова «Ж.Досмұхамедов қазақ халқының өт­кен тарихында мемлекеттік басқару жүйесі болған, оның дәлелі Тәуке ханның «Жеті жарғысы» деген пікірде болды» деп көр­сету арқылы ма­қаланың құндылығын айрықша баға­лайды.

«Қазақтың әдет заңының негізгі ұйға­рымдары және оларды жүзеге асыру­шы орган ретіндегі халық соты» та­қы­­рыбында жазылған дипломдық жұмыс бүгінгі магистрлік диссертация жұмы­сының салмағымен пара-пар деуге болады. Сонымен қатар жаңадан табыл­ған дипломдық жұмыс бұрын еш жерде ­жа­рияланбаған және қазақ мемлекет­ті­лігі мен оның құқықтық негіздері, әдет-ғұр­­пы тұрғысынан тарихи құнды дерек­көз деуге болады. Дипломдық жұмыс­тың сырт­­қы мұқабасына Ж.Досмұхамедов­тың ғы­лы­ми жетекшісі «құқықтану профес­­­со­ры А.Д. (тегі оқылуға кел­мей­ді)» «То­лық қанағаттанарлық» деп баға­лап, тұ­сы­на қаламмен қол қойған. Жалпы ал­ған­да 35 беттік ғылыми жұмыс ­мына­­­дай бөлімдерден тұрады: І. Күнделікті ­құ­қық­тардың мәні және ішінара жат ха­лықтардың құқықтары туралы; ІІ. Қыр­ғыз-қазақ күнделікті құқықтары­ның си­пат­тамасы, қырғыздардың құқық­­тық да­муына әртүрлі сыртқы ықпалдар; ­ІІІ. Ха­лықтық криминалистика және ­аза­маттық құқықтық қатынастар ­саласындағы қырғыз күнделікті құқық­та­рының кейбір ережелері; IV. Тарихтағы халықтық сот; V. «Далалық ереже» бо­йынша халықтық сотты ұйым­дастыру. Қорытынды». Қорытынды бөлімі мүмкін­дігінше халықтық сотты сақтау мен қайта жаңғырту мәселелеріне арналған.

Ж.Досмұхамедовтың кандидаттық жұмысында қарастырылған қазақтар арасындағы құқықтық ережелер мен билер соты мәселесі дәл осы кезеңде орыс зерттеушілері аса қызығушылық таныт­қан мәселелердің бірі еді. Ғылыми жұмыс­та қазақтардың күнделікті құқықтық мә­селесі бойынша жазылған Крафт­тың («Судебная часть в Туркестанском крае»), Добромысловтың («Суд у киргиз Туркестанской области в XVIII и XIX веках»), Словохотовтың («Народный суд обычного права киргиз Малой Орды») көлемді тарихи еңбектері мен жур­налдарда жарияланған Харузин­нің, Н.Максомовтың, Дингельштед­тің, А.Зуевтың, тағы да басқалардың мақа­лалары, сондай-ақ Д.Самоквасовтың «Сборник обычного права сибирских инородцев», Гурляндтің «Степное законодательство с древних времен по XVII столетия» деп аталатын зерттеу ең­бектерін нақты атап көрсетеді. Деген­мен, Ж.Досмұхамедов аталған зерт­теулердің «көпшілігі алғашқы таң қалу нәтижесінде жазылған, бағалау барысында субъективтілікке көбірек орын берген, бұл жағдай оларға маңызды ғылыми жұмыс сипатынан қарағанда авантюризм сипатын береді, сондықтан бұл жұмыстардағы ненің қара екендігін нағыз қазақ тұрмыс тіршілігін білетін ғалымдар ғана жаза алады» деген тұжы­рым жасайды. Ж.Досмұхамедовтың патшалық биліктің қазақ халқы саяси сана-сезімінің қалыптасып, оның саяси күреске ұласуына барынша кедер­гі келтіріп отырғанын осы студенттік жыл­­дарында түсінгенін аңғаруға болады. Сондықтан ол өз еңбегінде құқық мәселесі бойынша тереңірек зерттеп, ғылыми және көпшілік қауым үшін қазақтар арасындағы қарапайым құқық­тық қатынастардың гумандылығын, тіке­лей адам мәртебесін жоғары ұстауын және келісімділікке бағытталғанын шынайы көрсетумен қатар, қазақ мемле­кет­тілігінің құқықтық негіздері болғанын, мәдениетінің жоғарылығын, сол кезең­дегі халық арасындағы орыс саясаты­ның озбырлықтарын, ережелеріндегі кем­шіліктерін көрсетуге талпыныс жасады.

Сондай-ақ еңбекте Мұхамеджан Ты­­ныш­баевтың «Өлім немесе өмір...» («Смерть или жизнь...») деп атала­тын мақа­­ласына сілтеме береді. М.Тыныш­баевтың бұл мақаласы Санкт-Петербург қала­сында шығатын «Рассвет» газетінде жа­рия­ланған. Осы сілтемеде берілген М.Тынышбаевтың мақаласы Жаһанша Сейдалиннің «Түземдік» лақап атымен «Петербургские ведомости», «Рассвет», «Мусульманская газета», «Русь», тағы да басқа басылым беттерінде қалың қазақтың сол кезеңдегі өзекті мәселелері, терең тарихы мен бай мәдениеті туралы жариялаған мақалаларымен тығыз байланыста жазылған. Бұл басылым беттерінде жазылған қазақ тарихы бойынша құнды мәліметтер беретін мақалалар кеңінен ғылыми тұрғыда зерттеуді қажет етеді.

Қайраткердің кеңес қуғындауы ке­зін­де тағылған айыптарының бірі де осы Алаш қайраткері М.Тынышбаев­пен ­бай­ланысты еді. Бұл Ж.Досмұхамедов­тың «1932 жылы 20 сәуірде Қазақстан ОГПУ Үштігінің «1921 ж. Ташкентте М.Тынышбаевпен бірге астыртын ұйым құрды және Кеңес өкіметіне қарсы қимыл жасады» деп айып таққан қаулысымен Воронеж қаласына бес жыл мерзімге жер аударылуы» (Тілешов Е, Қамзабекұлы Д, «Алаш қозғалысы») студенттік жылдар­да басталған патшалық Ресей сая­сатына қарсылығының аты өзгерген Кеңес­тік билігі саясатына да қарсы идея­лас қайраткермен бірге болғанын нақ­тылай түседі.

Сонымен қатар Ж.Досмұхамедов­тың студенттік кандидаттық жұмыс тақы­рыбын «Қазақтың әдет заңының негізгі ұйғарымдары және оларды жүзеге асырушы орган ретіндегі халық соты» деп таң­дап алуында Алаш Орда үкіметі мүше­лері­нің бірі, қоғам қайраткері С.Сабатаев­тың ықпалы болған секілді. С.Саба­таев­тың Мәскеу Ауылшаруашылық инс­­титутында оқып жүрген кезеңі мен Ж.Дос­мұхамедовтың Императорлық Мәскеу университетінде оқуы тұспа-тұс келеді. Бұл олардың арасында тығыз қа­рым-қатынас болғанын дәлелдей түседі. Сонымен қатар мұндай пікір білдіруіміз­ге тағы бір себеп – оның студенттік кітап­шасының соңында «Досмухамедов, ул. Кар.-Садовая 218, 11» деген қаламмен жа­зылған Ж.Досмұхамедовтың мекен-жайы туралы мәлімет бар. Олар өзара бай­ланыста болып, Ж.Досмұхамедовтың аталған тақырыпта зерттеу жасауына кеңес берді деп тұжырым жасауымыз­ға негіз болды. Өйткені, 1899 жылы С.Сабатаев далалық облыстарды зерттеу­ге бағытталған Ф.Щербина экспедициясы құрамында (Ақмола, Семей, Торғай) тіркеуші ретінде қызмет атқарып, осы экспедиция құрамында қазақ халқының «Торғай облысының кейбір уездері мен басқа да далалық облыс аймақтарында қолданылатын ақсақалдар соты мен үш­тік соты» туралы жинақтаған материал­дары негізінде зерттеу мақаласын жазады. Зерттеу мақаласы «Торғай облысы Қостанай уезі қырғыздарындағы ақ­са­қалдар соты және үштік сот» деп аталады. Мақала 1900 жылы Императорлық Мәс­кеу университетінде құрылған Жара­тылыстану, антропология және эт­но­графия әуесқойларының Император­лық қоғамы ұйымдастыруымен жария­ланатын «Этнографиялық шолу» («Этно­графическое обозрение») журналында шығады. С.Сабатаев осы қоғамның мү­шесі болған. Өйткені бұл журналға тек осы қоғам мүшелерінің ғана мақалалары жарияланып отырған.

С.Сабатаев пен Ж.Досмұхамедов ең­бек­терінің тақырыптық ұқсастықтары, зерттеу жұмысында қарастырған мәсе­лелерінің, жасаған тұжырымдарының үндестігі байқалады. Дегенмен, екін­шісінің ғылыми негізде маман тұрғысы­нан кеңінен зерттеліп жазылғаны анық көрінеді. Ж.Досмұхамедовтың қазақ­тар арасындағы қарапайым құқықтық қатынастарға арналған еңбегінде бұрын кездеспейтін және халықтың әдет-ғұр­пына енген құқықтық ережелер мен нор­малар шынайы, ақиқи негізде сипатталып жазылады. Бұл еңбек осы тақырып бойынша жазылған алғашқы зерттеу жұмыстарының бірі және өзінен кейінгі осы бағыттағы зерттеулерге жол ашып берген ғылыми жұмыс болуымен құнды.

Сонымен қатар Ж.Досмұхамедұлы атал­ған ғылыми жұмысында ХІХ ға­сырда қазақтар арасындағы патшалық сая­­сатты жүзеге асырудың құралына арналған заңдық ережелердің құқықтық қатынастарды реттей алмағанын са­лыстырмалы түрде ашып көрсетеді. Бұл туралы «Қырғыздардағы қазіргі сот әділ сот төрелігінің қарапайым элементтерін қамтамасыз ете алмауда, мұнда тіпті сот та жоқ деуге болады, мұнда тек сот ше­шімін сататын сауда ғана бар» деп орыс отарлауымен бірге келіп, ел арасына кеңінен таралған жемқорлықты сынайды. Жемқорлықтан құтылудың жолы қазақтың ескі құқықтық жүйесін қалпына келтіру ғана емес, халықтық сот институтын заманға сай қайта жаңғырту деп ұсыныс білдіреді.

Зерттеу еңбек келешекте қазақ тари­хының беймәлім тұстарын толықтыра түсетініне сенімдіміз. Қайраткер тұлға­ның дипломдық жұмысында қарастырып жазған мәселелерінің бәрі де өзекті, тарихи құнды құжат ғана емес, ардақты қайраткерлеріміздің елін, жерін, мәде­ние­тін, ұлтын жүрекпен сезініп, жанын бере еткен қызметінің көзіндей. Аталған тарихи құжатпен таныса отырып Алаш азаматтары құнды мұрасының қатпарлары әлі де зерттеуді қажет етеді деп тұжырым жасауға болады.

Мұхтар ИСАЕВ,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы

Халықаралық қазақ-түрік университетінің аға оқытушысы, PhD