Ғалым • 01 Маусым, 2023

АҚШ сыйлығын иеленген

1348 рет
көрсетілді
17 мин
оқу үшін

Бұл кейіпкерімнің есімімен ертеден таныс едім. Оның мұхиттың арғы жағындағы алып Америкада ұзақ жылдан бері ғылыммен айналысып, өз саласында көптеген жетістікке жеткені туралы сүйінші хабарлар ауық-ауық естіліп тұратын. «Шіркін, қазақ баласы сондай болса» деген ізгі тілектердің оған көп айтылғаны белгілі. Ол – «нені ексең, соны орасың» деген ескі сөздің астарында бір шындықтың жатқанын күшімен де, ісімен де дәлелдеген арда азамат. Оның есімі – Нұршат Нұражы.

АҚШ сыйлығын иеленген

Өркениеттің, ғылымның елі сана­­ла­тын­ АҚШ-та жиырма жылдан астам бі­лім­ алып, ғылыммен айналысып, үлкен же­тіс­тіктерге жеткен оны аталған алпауыт­ ел­ге­­ жетелеп апарған ғылымға деген шек­сіз құштарлық екен. Ата-анасы физика-мате­ма­тикадан са­бақ беретін ұстаздар болға­сын­ ба, кейіпкеріміздің осы салаға деген сүйі­с­пеншілігі тым ерте ояныпты. Сол се­беп­ті ғылымы мен техникасы дамыған ел­ге­ барып ғалым болсам деген­ ұлы­ арман оны тым ерте мұхит асырып жібер­ге­нін білдік.

Ғылымға аңсары ауған Нұр­­­шат Нұра­жы­ 2008 жылы АҚШ­тың Нью-Йорк қала­лық универ­си­тетінде химия ғылымы бо­йын­ша­ докторлықты (PhD) қорғап, өз сала­­сындағы алғашқы қадамды сәтті бас­та­­ды. Ол докторлықты оқып жүргенде он бес­тен астам ғылыми мақаласын өзінің зерт­теу саласы бойынша ең жоғарғы бедел­ге ие әлемдік ғылыми зерттеу журналдарында жариялап, ғалымдардың жақ­сы бағасын алған еді. Оның зерттеу ба­ғы­ты – нанотехнология саласы және оны қол­дану. Сол кездің өзінде жаңадан қаз тұ­рып келе жатқан нано ғылымын зерттеуге­ деген батылдық оны жерге қарат­қан жоқ. Керісінше, қатарластарынан оза шап­қы­зып­, беделін биіктетті, бағасын өсірді. Қа­зақ­ баласының да жаңа технологияларда бақ­ сынайтынын, тіпті оны бағындырып, басқа­ларды өзіне үлгі ете алатынын ол әу ­баста сезінсе керек-ті. Былайша айт­қан­­да, ол осы салаға алғаш кіріскен жыл­дар­­дағы ғылыми деңгей бойынша айтсақ, нано­­бөлшектердің қасиеттері бір-біріне ұқса­майтын құбылыста еді. Сол үшін де Нұр­шат оған айрықша қызыққаны бел­гілі. Болашақ ғалым екіұдай болмай, осы­ салада ғылыми диссертация жазуға кірі­седі. Әлемдік химия саласы бойынша­ үз­дік басылым саналатын «Journal of Ame­rican Chemical Society» (Америка хи­мия қоғамының журналы) журналын­да­ жариялаған алғашқы мақаласы оның­ есімін өзге зерттеушілермен, ғалым­дар­мен, профессорлармен таныс етті. Осы мақаласында Нұршат Нұра­жы нано­чип­тер­ді жа­сау, оның әртүрлі амал­да­­ры мен қиындықтары, қолданылу ая­­сы,­ есептеудің күш-қуаты сияқ­ты­ жаңа ғы­лы­ми­ көзқарасын біл­ді­ре­ді.­ Бұл сол кездегі на­но ғылымы үшін айта жүрерлік жаңалық бо­лып­ есептеледі.

Ой мен сананың, қиялдың кү­ші шек­сіз­ екенін ғалымдар жақ­сы­ білетіні анық.­ Әлемдегі ең ірі техно­логиялық жо­ға­ры­ ­оқу орны саналатын Массачусетс тех­­но­­ло­гиялық институтына пост-­ док­то­ран­туралық зерттеуге түс­кен Н.Нұражы үне­мі ізденіс пен­ үйренудің арқасында ойын­ жетіл­діріп, жаңа ғылыми өнімдер жасау­­ға құлшынады. Ғылыми алаң­ға зор ықы­лас­пен­ кірген ол келе­сі кезекте күнделікті тұр­мыста қол­да­нылатын компьютерлердің сыйым­­­дылығын қайткенде жоға­ры­латуға бола­ды деген ұлы сұрақ­қа­ жауап іздегісі кел­ді. Ақыры оның жауабын тапты да. Атал­ған­ нанобөлшекті жасау және оны­ қол­дану туралы бүкіл дүние жүзі­нің­ ғалым­дары тартысқа түскен сәт­те оның ғылы­ми ізденісі мен­ жасаған өнімі сәтті бо­лып шы­ға­ды. Осы өнімді қалай жасау жө­нін­­дегі ғылыми мақаласы «Advanced Mate­rials» журналында жа­рық көріп, Нұр­шат­ Нұражы есі­мі ғылым кеңістігінде та­ғы бір рет жарқырады. Көп өтпей Халық­­ара­лық­ материал зерттеу­ қоғ­амының Сан-Фран­циско қаласында өткен жи­на­­лысында оның зерттеу жұ­мы­­сы күміс медальмен мара­­пат­­тал­ды.

– Ғылым бірден қалыптасып, нәти­же бермейді. Ол бірте-бірте қалып­тасады. Әлемге ғылым арқы­лы жаңаша ой салып, өзгеше жол ашу – шынайы ғалымдар­­дың мін­­деті. Болашақта біз мұнайға емес, сутегі энер­гиясымен жұмыс істе­ге­німіз дұрыс. Өйт­кені бұл – келешек энергияның бірі, – дейді ол.

Ғалым 2013 жылдан бастап Мас­сачусетс техно­логиялық инс­ти­­тутына зерттеуші ғалым ретінде жұ­мыс істейді. Әлемдік ғы­лыми өлшемге сай жұмыс істейтін атал­ған білім ордасы қазақ ғалымын тектен-текке жұмысқа шақырып, төрден орын бермейтіні анық. Бұл мүмкіндікке ғалы­м­ның­ үлкен жетістіктері себепші болғаны бел­­гілі. Ғылымның бір аты – ізде­ніс. Кейіп­керіміз күні-түні зерт­­ханада отырып, тағы бір жаңа­лық ашты. Шындап кіріс­кен адам­ға ғылым саласындағы кей­ мүм­кіндіктер күш-қуат беретінін оны­­мен айналысқан адам ғана сезе­тін шы­ғар. Ток өткізгіш поли­мер­лердің нано­бөл­шегін жасап, ай­налымға түсірген де біз­дің кейіп­керіміз екенін мақтанышпен айт­­қымыз келеді. Бұдан бөлек, ол сту­дент­те­рімен бірге көптеген ғылыми жобалар­ жа­сап, қоғамға, күн­делікті тұрмысқа қа­жетті бөл­шек­тер әзірлеумен айналыса­ды.­ Осы ізденісін жоғары бағалаған АҚШ-тың ғылыми орталығы оған 2015 жы­лы нанотехнологияға қос­қан­ ерекше үле­сі үшін Джозеф сый­лығымен марапат­та­ды. Жаңа­лық­тың төресі де осы. Се­бе­бі Нұр­шат Нұражы аталған ғылыми сый­­лық­ты­ алған тұңғыш қазақ ғалы­мы еді.

Осы арада Массачусетс техно­ло­гиялық инс­титуты не үшін Нұр­шат Нұражыны жұ­мысқа шақы­рып, оған сенім артты де­ген­ заңды сұрақ тууы мүмкін. Бұ­ған­ да жауабымыз дайын. Оның қор­ға­ған диссертациясы ғылыми сарап­шылар тарапынан үздік деп таны­­лып, Харвард университеті, Кали­форния университеті, Мас­са­чусетс технологиялық институ­ты­ сияқты үш әйгілі білім ордасы оған пост-докторлық қорғауға ұсы­ныс жасайды. Әсіресе әлем таны­ған Майкл Рубнер мен Роберт Ко­хен секілді екі профессордың оған пейілі түсіп, өз жанына ша­қы­рып, бірге ғылыми жұмыс істеу­ге ынталандырады. Ғылым жо­лында жүрген адам үшін мұ­ның­ өзі зор шабыт. Жаңа орта әрі жақ­сы ғалымдардың алқауымен оның ғылыми санасы бұрынғыдан да өзге­шеленіп, жаңа ғылыми жаңа­лықтар жасауға талпынады. Соның бірі – буланбайтын материалдар жасау. Біз күн­де­­лікті тұрмыста қолданып жүр­ген ұялы телефонның бетін­де­гі буланбайтын материал кейіп­ке­ріміздің бір реткі ғылыми ойла­уы­ның нәтижесінен туған еді. Мас­сачусетс технологиялық инс­ти­тутының әлемге әйгілі профессо­ры­ Анжела Балчермен бірігіп «M13 Virus» генетикалық инже­нер­­леу арқылы жаңа түрдегі фото­ката­литикалық материал жа­сап шықты. Бұл жетістігі 2012 жы­лы әлемге әйгілі «Advanced Materials» журналында жарық көр­ді. Сонымен қатар жоғарыдағы жұмыс­тар бойынша халықаралық 5 па­тент алды. Бұл – ескі қазақтың «Білімді мыңды жығады» деген дана­лығын дәлелдейтін үлкен жетіс­тіктің бірі.

Әр адамда мақсат болатыны сөз­с­із. Үздік­сіз ізденісі, ғылымға деген махаб­баты оны өз мақсатына жет­кіз­ді. 2015 жылы ол Техас тех­но­ло­гиялық университетінің химия­лық­ инженерия факультетіне профес­сор­ болып жұмысқа тұрып, өзінің алғаш­­қы зертханасын құрған. Осы арада айта кетелік, аталған уни­вер­ситеттегі Нұр­шат­ Нұражы атын­дағы ғылыми зертхана жо­ға­ры­ оқу орынның ұсы­ны­сы­ бо­йынша­ құры­л­ған болатын. Атал­ған зертханада­ су­ды­ күн нұры арқы­лы бөліп, сутегін алуға арнал­ған зерттеулер жасалып, сынақ жүр­гі­­зілгенін де мақтанышпен айт­сақ жарасымды. Жаңа түрдегі тоқ­ өткізгіш полимерлер жасауда­ оның ашқан жаңалықтары аз емес.­ Сол себепті ол 2016 жылы АҚШ химия қоғамының мұнай зерт­теу­ саласы бойын­ша ғылыми сый­лығының лауреаты атанды. Соны­мен бірге Америка химия өнер­кә­сіп-инженерлік қоғамының (AICHE) халықаралық ірі жиын­да­рында техникалық секция бо­йынша өтетін халықаралық сим­по­зиумдардың төрағасы болып көз­ге түскен жалғыз қазақ та осы Нұр­­шат Нұражы. Сондай-ақ осы жыл­дары «Техас технологиялық уни­верситетінің ең беделді ғалы­мы­» атағын алса, 2018 жылы мате­­риалтану ғылымындағы ең бе­дел­ді жур­нал «Journal of Material Chemistry A» тарапынан әлем бойын­ша ең үздік зерт­теу­ші­лер­дің­ бірі деп танылды.

АҚШ-та соғыс ұшақтарын зерт­тейтін арнау­лы база бар. Бір ғажабы, Нұршат Нұра­жы 2017-2019 жылдары Американың Әуе армия­сының ғылыми-зерттеу бағы­­тын­дағы конкурсын ұтып алып, аталған зерт­теу орнының ең үздік зертханасында (The Wright-Patterson US Air Force Lab in Ohio, USA) жұмыс істейді. Соғыс ұшақ­та­рында кездесетін көп­теген мәселені зерт­теумен айна­­лысатын бұл орталыққа ат ба­­сын бұрып, табан тіреп, ғылы­ми зерттеу жасаған ол мат­ериал және оны өңдеу бөлі­мінде өнімді еңбек етеді. Әскери зерттеу­мен­ өткен үш жыл оған керемет шабыт сый­­лағаны сөзсіз. Мұндай танымал зерттеу­ то­бына кірген алғашқы қазақ та осы Нұр­шат­ Нұ­ра­жы. Сон­дай-ақ ғалым Техас тех­но­­­ло­гиялық университетінде жүр­ген­де өз зерт­ханасына қазақтың көп­теген жас ғалымы мен PhD сту­денттерін тартқан. Дәлірек айт­сақ, оннан аса қазақ жасына ғы­лыми жетекші болып, олардың ғы­лымға деген жолын ашқан.

2019 жылы АҚШ-тағы жоғары жала­­қы­сы бар жұмысын тас­тап­, елге оралған ол Наза­р­баев уни­верситетіне орналасып, өз елін­де ғылыммен айналысуға бір­жо­ла бет бұрады. Елге келе сала ғы­лыми зертханалар құруды мық­тап қолға алады. Үш жыл­ға­ жетер-жетпес уақытта өз жос­па­рын орын­дап, айналасына ғы­лымға аңсары ауған жас маман­дар­ды жинайды. Қазір оның жетек­шілігімен Назарбаев уни­вер­­­си­­тетінде мембраналар, тоқ өт­кі­зетін пластиктер, күн нұры ар­­қылы сутегін алу және био­мас­са­­лар сияқты төрт үлкен зертхана жұ­­мыс істеп тұр. Мұнда еліміздің 40-тан ас­там жас маманы іргелі ғы­лыми зерттеулермен айналы­сып­ жатқанын өз көзімізбен көр­дік­.

– Бұл зертханада қандай ғы­лы­ми­ өнім­дер­ жасадыңыздар? – деп сұра­дық әңгіме ара­сында.

– Тоқ өткізетін резеңкенің түр­лі құ­ры­­­лымдарын жасайтын техно­логия­ны­ әзір­ле­дік. Ол созылады, темірге ұқса­май­ды.­ Оны­мен сенсор жасауға, бактериялар­ды­­ тек­серуге, тіпті теледидар экр­а­нын да жа­сау­ға болады. Бұл – үлкен жетістік. Мұ­ны­ мақ­таныш­пен­ айта аламын. Сол үшін де­ бұл тура­­лы жоғары дәрежелі ғылыми жур­­­­нал­да жарияланды, – деді ол.

Ғылымға деген көзқарас өзгер­­мейінше, ғы­лымға сену, оның қуатын, күшін ба­ға­лау мүм­кін емес. Нұршат Нұражы өз сту­­дент­те­рімен бірге еліміздің ғы­лыми жетіс­­тіктерін таныс­тыр­ды. Олар жа­қында суте­гін бақы­лай­тын сенсор жасап шықты. Осы­ның бәрі еңбек­тің, ғылымға деген ерек­ше сүйіс­пеншіліктің жемісі.

Әр ұлттан құралған жас мамандар одан­ сабақ алып, ғылым жо­лына қанат қа­ғып, биік белес­тер­ді бағындыруға ниет­ті. «Шір­кін, профессор болып, қазақ жас­та­рын ғылыммен айналысуға же­телесем»­ де­ген ұлы арман оның ыстық жүрегі мен­ нұрлы ақы­лын­да бүршік жарғанын аңда­дық­. Бі­рақ арман таусылушы ма еді? Оның ендігі арманы – еліміздің ғы­лымын дамы­ту­ға аянбай үлес қо­су. Бұдан асқан арман бол­сын­ ба?

– Қазір әлемдік көшке, бәсеке­­лес­тікке іле­су үшін, тіпті көштен қал­мау үшін­ елімізде білім мен ғы­лым саласы­н да­мы­туға ерекше көңіл бөлініп отыр. Бұл – қуанарлық жағдай. Мемлекет бас­шы­­­сы­ның қолдауымен ғылым сала­сында оң өзгерістер де болды. Мысалы, жас ғалым­дар­ды қолдау шаралары жүзеге асып жатыр­ әрі елімізде ғылым саласын дамы­ту­ға­ бөлінетін қаражат көлемі де артты. Деген­мен ғылым саласын­да­ кемшіліктер де­ жоқ емес. Ол ту­ралы өз ұсыныстарымды Пре­зи­дент жанындағы Ғылым және тех­но­логия­лар жөніндегі ұлт­тық кеңес­ке жолдадым. Елдің ғылым мен­ технологиясының дамуына­ өз үле­сім­ді қосу бақытына ие бол­ға­ны­ма қуа­ныш­ты­мын,­ – дейді ға­лым.

Ке­зінде ғылымға деген шек­­­­сіз құш­тар­лық оны алып Аме­ри­­ка­ға қалай апарса, еліне де­ген­ іңкәрлік оны Қазақ дала­сы­на, Астана төріне жетелеп алып келді. 2019 жылдан бері Назар­баев­ университетінде профессор, Астана Ұлттық зертхана­сын­да зертхана меңгерушісі болып қыз­мет атқарып жатқан оның әр күні ыждағаттылықпен жос­парланған. Ғылыми жоба­лар­ға қатысу, тал­қылау сияқты жұ­мыс­тар оның қолынан өтеді. Сон­дай-ақ универ­ситетке келе са­лып химия инженериясы ма­ман­дығы бойынша докторанту­ра­ бағдарламасын жасайды әрі осы бағдарламаның директо­ры­ міндетін де өзі атқарып ке­ле­ді, Нұршат өз сөзінде келер жы­лы алғашқы түлектердің бітіре­ті­нін айтты. Сонымен қатар өз тәжірибесін еліміздің басқа да­ өңірлік университеттерінің дең­ге­йін көтеру мақсатында жыл са­йын жер-жерден жиналған профес­сорларға қалай ғылыми жұмыс­ты ұйымдастыру туралы тегін шеберлік сағаттарын өткізіп келеді.

«Қазақ ғылымын қалай көте­ре­міз?» деген сұрағымызға ол бұл жөнінде көп ойлағанын жасыр­мады. Бұл тұрғыда бізде алдымен ғылымға деген дұрыс түсінік, сергек сана болу керектігін, ғы­лым­ға қаржы аямауды, тіпті әр өңірдегі университеттерде ғы­лыммен айналысуға қажетті құ­рал­-жабдықтардың толық болуын баса айтты. Ғалымдарға арнал­ған ғылыми жобаны ұтып алу­ға­ мүмкіндік бар болғанымен, оны әрі қарай жүзеге асыратын құрыл­ғыларды сатып алу барысын тез­дету туралы ұсынысын да ашық айтты. Ол тағы жергілікті оқу орын­дарының ғылыми зерттеу база­сын жақсарту, химиялық реа­генттерді уақытылы жеткізу сияқ­ты көкейкесті мәселелердің отан­дық­ ғылымды өркендетуге тұсау бо­лып отырғанын тілге тиек етті.

Қайта туындайтын энергия тура­лы зерттеулерді күшейту – қа­зіргі ғылым үшін таптырмас мүмкіндік. Бұл турасында Нұр­шат­ ғалым «Келешектің энергия­сы­ – жасыл энергия» деп атады.

Оның кабинетінен шығып бара жатып:

– Қазақ ғалымы қашан Нобель ала­ды? – деген көкейде жүрген сауалымызды қойдық. Ол еш кідірместен:

– Бұған әлі көп уақыт керек. Себебі ғылымға бүгін қаржы бө­ліп, ертең өнім күту дұрыс емес. Ол үшін көптеген ғылыми жоба­лар­ жасап, шетелге танылуға күш салуы­мыз керек. Ғылымға үздіксіз ақша құя бергеніміз дұрыс. Содан кейін білікті мамандар тәрбиелеуіміз керек, – деп жауап берді.

Оның осы күнгі бір қуанышы – елге оралып, білгені мен түйгенін қазақ жастарына үйретіп, оларды ғылым жолына бағыттауы. Өз мақсатын орындаған Нұршат Нұра­жы енді ел жастарының мақ­сат­қа жетуіне ғылыми жетекші ре­тінде қол ұшын созбақ. Ғалым­ның­ ендігі бар үміті мен сенімі өз ісі арқылы ұлт ғылымын биік дең­гейге көтеруге себепші болу еке­ні айдан анық. Жүрегіне ғылым­ның­ шырағын жаққан ол қай биік­ке­ көтерілсе де, ғылым туралы үздік­сіз­ ойлаудан жалыққан емес. Оны осын­дай мәртебеге көтерген де сол шек­сіз ойлардың қанаты еді.