«Жошы хан»: Елдік пен бірлік мұраты

Иә, әркім әртүрлі бейнеде қабыл­дай­тын Шыңғысханның дәуірінен кейін қанша қоғам ауыс­са да, билеуші хақындағы қайшы ой-пікірлер де, аңыз әңгімелер де толастар емес. Бірі оны «ұлы көсем» десе, енді бірі «талай жанның қанын суша шашқан қанішер, жауыз» деп сипаттайды. Әлем оны моңғол деп таныды, ал атақты тарихшылар мен ғалымдар ханды түркі тайпасынан шыққан деседі. Әрине, әр тараптың өз шындығы бар. Десек те, ақиқат – жалқы. Сол ақиқат өз ағысымен арада қаншама жыл өтсе де, тың зерттеулер мен көркем туындыларда там-тұмдап көрініп келеді.

Өткен аптада ел Президенті­нен бас­тап, еліміздің түкпір-түк­пірінен арнайы келген зия­лы қауым – өнерге жа­ны құ­мар көрермен Қали­бек Қуанышбаев атындағы мем­­лекеттік академиялық қа­зақ музыкалық драма театры­на ағылды. Сахнада – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, жазушы-драматург Думан Рама­занның алғаш рет қойылып отырған «Жошы хан» тарихи драмасы. Қоюшы режиссері – Қазақстанның еңбек сіңір­ген қайраткері Болат Ұзақов.

Спектакльге музыканы ком­­по­зитор, этномузыкант Еділ Құсайынов пен Қайрат Тоқым­бе­тов жазған. Қойылымның сурет­шісі ретінде Ерлан Тұяқов шақы­рылған. Ал хореографы – Сал­та­нат Сұңғат, сахна сайысын Абы­лай­ Салимханов қойды.

Бірнеше күнге созылған премье­раға келушілерді санап жат­падық. Бірақ, қаншалықты аншлагпен өткенін түгесілген билет пен орын таппай дағдарған халыққа қарап бағамдай беріңіз. Бейне бір Астанаға Жошының өзі келген бе дерсіз.

Спектакль «Шыңғыс ордасы» мен «Қазақ ордасы» атты бөлімдерден тұрады. Үргеніш шаһарын басып алу кезінде Шағатай мен Жошы арасындағы текетірес хандық ішіндегі дауға ұла­суға шақ қалады. Шыңғыс ханның ұл­дары арасындағы алауыздықты ше­шіп, сыртқы жаулардың қитұрқы ой­ла­ры­ның­ жүзеге асуына жол бермеу оқиғалары суреттеледі. Сондай-ақ Шыңғыс ханның өз қарамағындағы жерлерін төрт ұлы арасында ұлыстарға бөлу сахнасы арқылы оның көрегендігі мен сараб­дал саясаткерлігін байқайсың. Автор заңғар таулардан асып, терең теңіздерді кешіп, таралғы созылғанша, үзеңгі қажалғанша тыным таппай, қаншама халық­ты қарамағына қаратып, бір ұлысқа ұйыстырған хан әке мен оғлан Жошының ел билеу жөніндегі ой ерекшеліктері, талғам-түйсіктерін де ерекшелеп өтеді. Кей сәттерде әке шешіміне қатысты өз пікірін ашық айтатын Жошы оғлан бейнесі бүгінгі Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуының ежелгі шарт-талаптарын не­гіз­деуші тұлға Жошы хан бейнесіне дейін көтеріледі.

Түркі баласын бір тудың астына жинап, артынан ерген елдің тыныштығы мен біртұтастығын ой­лаған оғлан, Шыңғыс ханнан кейін қаны түркі баласын бір шаңырақтың астына бас қосқызып, бір қазаннан дәм татқызған, тағдырын бір қа­зық­­қа байлаған Жошы өмірі – ел­дің елдігін, ділдің бастауын көрсе­те­тін­ құндылық.

Спектакльде Жошы хан рөлін театр­дың жас актері Қа­йыр­­­жан Садықов сом­дады. Шың­ғыс хан бейнесін екі құрам­да Қазақ­­станның еңбек сіңірген қай­­рат­керлері Асылбек Қапаев пен Жан­қалдыбек Төленабаев ойнады. Қойы­лымда негізгі, қосалқы рөлдермен қа­тар көпшілік сахналарында 43 әртіс өнер көрсетті.

Туынды авторы Думан Рама­зан хандар тақырыбына бұған дейін де қалам тар­тып жүргенін білеміз. Атап айтсақ, дра­матург «Кенесары – Күнімжан», «Абы­лай­ ханның арманы», «Керей – Жә­нібек» тарихи драмаларын жаз­ды. Бәрі де сахналанды. Бұл жол­ғы шығар­ма­ның да өзегі терең­де, жаттанды тарих емес, фило­софиялық ойға жетелейтін сәттері көп екенін байқадық. Санада сұрақ көп: қалай жазылды, қандай дерек­тер­ге сүйенді, режиссер автордың үмітін ақ­та­ды ма? Премьера соңында автор­ды аз-кем әңгімеге тарттық. Жазу­ш­­ы хандар тақырыбын – қазақ хал­қы­ның тарихы туралы туындылар деп түсінген абзал дейді.

«Жошы – қазақ хандарының түп атасы.­ Жошы құрған мемлекет – бүгінгі Қазақ­стан. Ендеше, Жошы ұлысы туралы жазғанда, бұрынғы тілмен айтқанда, «қып­­­шақтар», «Қыпшақ хандығы», «Қып­шақ мемлекеті» деп, ал қазіргіше «қазақтар», «Қазақ мемлекеті», «Қазақ хан­дығы» деп жазсақ, еш қателеспейміз. Шын­дықтан қашып құтыла алмаймыз. Жошы ұлысы – протоқазақ мемлекеті. Жошы ұлысы мен Алтын Орданың құрылуы – қазақ мемлекет­тігінің бастауы. Қазақ хандығының тарихын Керей мен Жәнібектен емес, Жошыдан бас­тау керек», дейді драматург.

Сондай-ақ ол пьесаның жазылу барысына да тоқталды. «Жазамын деген жанға тақырып табылады. Ал дәл қазіргі сәтте біздің қоғамға өз тарихымызға оралу, оның көркем бейнесін жасап, өскелең ұрпаққа таныс­тыру ең өзекті мәселе. Пьесаны екі айда жазып шықтым. Жазу қиын болған жоқ, ізденіс пен ойлану кезеңі көп уақытымды алды. Жазуға кіріспес бұрын Шыңғыс хан мен Жошыға қатысты бар­лық мәліметпен таныс­тым. Байқа­ғаным, Шыңғыс хан туралы дерек көп болғанымен, Жошы туралы еңбек тым аз. Сонда бар тарихты жиып-теріп, ерекше дүние жасағымыз келді. Пьесаның алғашқы нұсқасында Бөрте ханым болды. Бірақ Дулат Исабековтің «Бөрте» спектаклі қойылған соң қайта­ла­мауға тырысып, алып тастадық. Оның орнына Шыңғыс ханның тоқалы Құ­лан­ қатын мен Жошының бәйбішесі Бек­ту­мыш­ты шығар­дық».

Иә, Жошының айналасында оқиға көп: таққа талас, хан әкенің қаһары, етектен алған жау, іштен шыққан сатқын... Алайда автор көркем туындыда мұндай сұр­қай көріністерді көп суреттемеуге тыры­сыпты.

«Бұл шығарманы жазуда негізінен фило­софия мен ойға құрдым. Көбінесе іс-әрекет пен қимылға емес, астарындағы ойға, көрерменнің санасына жететін ойға баса мән бердім. Сондықтан пьесаны сах­на­ламас бұрын режиссермен келісіп ал­дым. Сах­на­да атыс-шабыс, соғыстан гө­рі­ қазаққа, ұлтқа қажетті ой ай­та­йық­ дедім. Болат Ұзақов та мені то­лық құп­та­ды. Халыққа руха­ни­ нәр беретін ерекше­ туынды­ жа­са­ғы­мыз келді. Енді шын баға­сын кө­рер­мен берер», дейді Думан Рама­зан.

Айта кетейік, Мемлекет бас­шы­сы­ Қасым-Жомарт Тоқаев премье­раға бар­ған­да өнер ордасы­на­ ұлттық мәртебе беру жө­нінде ше­шім қабылдағанын айтты. Тиіс­ті Жарлық қазан айында Рес­пу­блика күні қарсаңында жарияланады.