Тұрғындарды жылу, жарық, сумен қамтып отырған мекемелер осы уақытқа дейін тұтынушылардан түсетін қаржыға жыртығын жамай алмай келді. Салада еңбек ететін жұмысшылардың да шалқып отырғаны шамалы. Сонымен «Тарифті инвестицияға айырбастау» қағидаты шеңберінде 2023-2029 жылдары 62 мың км инженерлік желіні жаңғыртуға 3 трлн теңге инвестиция тарту көзделіпті. Бұл бастама 2029 жылға қарай желілердің тозуын 20%-ға төмендетуге мүмкіндік береді екен. Орайы келгенде ә дегеннен алысқа көз тастамай, беріде іске асатын шаруаларға тоқталайық.
Биыл қала, аудан, ауылда 5,8 мың км инженерлік желілерді жөндеуге 250 млрд теңге инвестиция тарту жоспарланыпты. Жоспар жоспарымен, бірақ тұрғындарды тарифтер өсе ме деген сауал көбірек толғандырады. Үкімет басшысы айтқандай, биыл тарифтер 10%-дан 30%-ға дейін өседі. Бұл мақсатты қадамсыз коммуналдық инфрақұрылымның сапасын жақсарту мүмкін емес екен. Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев KPMG халықаралық аудиторлық компаниясы Қазақстанның 57 электр стансасының, оның ішінде 37 жылу энергетикалық торабының техникалық аудитін аяқтағанын айтты. Барлық станса арнайы санатқа бөлінді. Энергетикалық қазандықтардың 62%-ы, турбиналардың 58%-ы ескірген, енді оларды ауыстыру қажет. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Марат Қарабаев айтқандай, республикада 128 мың км-ге жуық жылу, сумен жабдықтау және су тарту желілері бар. Нақ қазір олардың тозуы 51%-ды құраған. Енді бұл көрсеткішті 40%-ға дейін төмендету межеленген.
Премьер-министр Әлихан Смайылов жуырда өткен Үкімет отырысында «Тарифті инвестицияға айырбастау» қағидаты арқылы тарифті өсіруден түсетін пайда біреудің қалтасына кетпей, тікелей өндірісті жаңғыртуға жұмсалатынын айтты. Себебі жаңа тарифтік саясат ашықтық, есептілік және жариялылық қағидатына негізделеді. Яғни тиісті заңнамалық түзетулер, нормативтік құқықтық актілер қабылданбақ.
Тариф жөнінде халықаралық сарапшы Асхат Жапсарбай да Үкімет басшысы айтқандай, тариф мәселесінде барлық тараптың мүддесін ескеретін ортаны табу маңызды екенін еске салды. Яғни тарифті белгілейтін шақта тек саланы дамытуға басымдық беріліп, әлеуметтің әлеуеті екінші жақта қалып қоймауы керек.
– «Тарифті инвестицияға айырбастау» қағидаты негізінде әрбір қала, аудан, ауылда тарифті көтергенде сапаға назар аудару керек. Мысалы, жылу бойынша айтар болсақ, кейбір қалаларда жылу режімі сақталмайды. Жеке үйлерде жылу 23, 24 градустан төмен болмауы керек. Бірақ кейбір үйлер 19, 20 градус жылуды қанағат тұтуға мәжбүр. Жылудың жетпеуі тек жылу электр орталығының қуатына байланып тұрған жоқ. Мұнда орталықтан әрбір үйге тартылған желілердің сапасына да назар аудару қажет. Өйткені елде тозығы жеткен жылу желілерінің көп екені белгілі. Бұл – елдің барлық өңірінде өзекті. Ірі қалаларда урбанизация, яғни ауылдан қалаға қоныс аударған ағайынның көбеюіне байланысты да қайшылықтар туындап отыр. Мұнда ескеретін жай, сорғы-сүзгі стансаларының әлеуетін былай қойғанда, мөлдір су тұтынушыларға санитарлық жағынан таза болып жетуге тиіс қой. Кейбір өңірлердің тұрғындары «судың иісі бар», «санитарлық тазалық сақталмаған» деген сипатта шағым айтып жатады. Сондықтан тарифті белгілерде көрсетілетін қызмет сапасы қатар қаралып, көңілге қонымды болуға тиіс. Үкімет басшысы айтқандай, осы екі мәселеде тепе-теңдікті сақтау маңызды, – дейді А.Жапсарбай.
Иә, тарифтерді белгілерде тұтынушылардың әлеуетін елеусіз қалдыруға болмайды. Мұны мұқият зерделеп, тиімді шешім ұсыну – мемлекеттік органның бір мақсаты. «Тарифті инвестицияға айырбастау» қағидаты бойынша тұтынушы мен коммуналдық мекеме арасындағы тепе-теңдік сақталса, тұрғындар қаржының қайда кетіп жатқанынан хабардар болса, межелі мақсат сонда ғана орындала бастайды деуге болады. Судың жайын айтар болсақ, тұрғындарды сумен қамтып отырған мекемелердің ең басты активтері құбыр ғой. Елде ескірген су құбыры көп. Тағы бір 5 жылда сапасы сыр беріп тұрған құбырлар пайдалануға жарамайтын халге жетуі мүмкін. Ескінің аты ескі болған соң, құбырды жүз жамағаннан бір рет жаңартқан тиімді. Ол үшін, әрине, қаражат керек.
– Тұрғындар бағдарлама шеңберінде қаржының қайда кетіп жатқанынан хабардар болуы керек. Мынадай мысал келтіре кетейін, Қарағанды облысы бойынша тұтынушылардың коммуналдық төлемге қарыздары 15%-дан 20%-ға өскен. Неге? Себебі көбіне-көп ауылдық жерлерде, моноқалаларда жарық, жылуға қарызын төлемейтін тұтынушылар бар. Ал мекемелер мұндайда орталықтан берілетін жылу жүйесін өшіре алмайды. Тұрғындардың әрқайсымен соттасу деген де оңай шаруа емес. Сондықтан түсіндіру жұмыстарын күшейту керек деп ойлаймын. Айтпағым, мұнда коммуналдық компаниялар, жергілікті органдар әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларды айқындап, солармен жұмыс істеуі қажет. Себебі коммуналдық төлемнің шығынын өтеуге жағдайы келмейтін отбасылар жылу, жарықсыз қалмауы керек. Мемлекеттен қаралған жәрдемге қолы жетуге тиіс. Бірақ сол көмекті ә дегеннен ала алмай отырған отбасылар бар. Құжатын жинай алмай немесе қай құжатын қандай мекемеге өткізетінін білмей, қолын бір-ақ сілтегендер кездеседі. Яғни бұл – жүйені дұрыс жолға қою керегін аңғартады, – дейді Асхат Жапсарбай.
Тарифтерді белгілерде мемлекеттік орган коммуналдық мекеменің жұмысын үйлестіруге жәрдемдесіп, тұтынушылардың да жағдайына қарайласуы керек дедік. Бұл айтуға оңай болғанымен, әсте оңай шешілетін шаруа емес. Мамандар егер тариф инфляция деңгейінен аспаса, онда оның өскені аса байқала қоймайтынын алға тартады. Сарапшы Асхат Жапсарбай тарифтің нормаларына қатысты да өзгерістер енгізу керегін айтады. Ол былай, коммуналдық қызметті әркім әртүрлі мөлшерде тұтынады емес пе? Қанігі ауыз суды аула суаруға пайдаланып, хан сарайындай үйінің барлық бөлмесін түгел жарқыратып қоятындар бар. Әңгіменің ауаны коммуналдық қызметті шамадан тыс пайдаланатындар жайында болып тұр. Асхат Жапсарбайдың айтып отырғаны осы, тарифті нормаға қарай белгілеу арқылы реттейтін шақ таяған секілді. Сәйкесінше, мұндайда суды, жарық, жылуды үнемдеп пайдаланатындарға салмақ түспейді.
Бағдарлама шеңберінде коммуналдық қызметті үйлестіріп отырған мекемелер осыған дейін жиылған шығындарын, қарыздарын жаба алмайды. Инвестиция жөндеу жұмыстарына және жаңа құрылғылар алуға жұмсалады. Қаржы Премьер-министр айтқандай, біреудің қалтасына кетпейді. Осы қағида бойынша 2029 жылға дейін желілер жаңартылады. Тұрғындар өз қала, аудан, ауылының, коммуналдық желілерін реттеуге жәрдемдеседі. «Елдегі тариф шетелмен салыстырғанда анағұрлым арзан» деген сипаттағы ақпараттан құлағдар боларсыздар. Осыған аз-кем тоқталсақ артық болмас. Иә, бізде жарық, су, жылу шетелмен салыстырғанда анағұрлым арзан екен. Мысалы, жылуды айтар болсақ, елде тұтынушылардың дені орталықтандырылған жылу желісіне қосылған. Сарапшылар осы жүйені сақтап, жойылып кетуіне жол бермегеніміз абзалырақ екенін айтады. Себебі Еуропада тарифтердің жоғары болуы орталықтандырылған жылу желісіне қосылмағаннан екен. Қазіргі қолға алынып жатқан шаралар да мейлінше орталықтандырылған желілерді сақтап қалуға септеседі деп ойлаймыз.
