Бармасаң, келмесең...

Әуелгі бағыт – Ұлан-Батыр

Алматы әуежайында бас қос­қан делегация мүшелері Моң­ғо­лия елінің астанасы Ұлан-Ба­тыр­ды бетке алды. Делегация бас­шысы «Отандастар қоры» қо­ға­мының президенті Абзал Са­пар­бекұлы алдағы құрыл­тай­дың мән-маңызы мен шаралар жө­нінде қысқаша мәлімет берген соң, бәрімізді бір-бірімізбен та­ныс­­тырып шықты. Мәжілістің үш бірдей депутаты Жарқынбек Аман­тай, Үнзила Шапақ және Нұргүл Тау – кезінде Моңғолиядан қоныс аударған қандастарымыз. Дипломатия ардагері Сайлау Ба­тыр­­ша­ұлы – Моңғолия қазақтары­ның атамекенге алғашқы көшін бастауға ықпал етушілердің бірі, «Отандастар қоры» қоғамы пре­зи­дентінің кеңесшісі Қалыбек Қобыландин – Қазақстанның Моң­ғолиядағы бұрынғы Төтенше және өкілетті елшісі болған азамат. Журналист-жазушы, белгілі саясаткер Марат Тоқашбаев, көші-қон саясатының жанашыры Ауыт Мұқибек және «Отандастар қоры» қоғамының қызметкері Лаура Болатпен қатарымыз толықты.

Моңғолия астанасына түн ортасында жаңбырлатып жеттік. Қонақтарды құрақ ұшып күтіп алған елшілік қызметкерлері Шы­нар Жұматаева мен Арман Мұратбекұлы бізді қала орталы­ғын­дағы «Спрингс» қонақ үйіне жайғастырды.

Налайх. Налайхқа барайық

Моңғолиядағы қандастары­мыз­­бен кездесу Налайх ауданында басталды. Аудан орталығы Ұлан-Батырдан 40 шақырым жерде орналасыпты. Негізінен кеншілер ме­кендейтін шағын қала екен. Бес мың­нан астам қазақ тұрады десті.

Делегация құрамы Қазақстан­ның Монғолиядағы елшісі Ғ.Қой­шыбаев бастаған елшілік қызмет­керлері және Мимар Синан уни­вер­ситетінің (Түркия) профессо­ры Әбдіуақап Қарамен толыққан ­соң ат­тың басын аудан әкімдігінің ғима­ратына тіредік. Осында аудан әкімі Ч.Раднаабазар бастаған аудан­дық мәслихат депутаттарымен кездесу өтіп, емен-жарқын сұхбат құрдық.

Абзал Сапарбекұлы Қазақ­стан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев­тың ықпалымен бастау ал­ған Моң­ғолия қазақтарының кіші құ­рыл­тайының мақсат-мұрат­тары туралы кеңінен баяндап берді.

Осыдан соң тобымызды жаз­баған қалпымыз Мәдениет үйіндегі жұртшылықпен жүздесуге келдік. Ақ кимешек киген әжелер мен ақ жаулықты аналар атамекеннен келген қонақтарын шашу шашып, нағыз қазақы дәстүрмен қарсы алды.

Делегация мүшелерін елең еткіз­ген бір жайт «Ел бірлігі» үкі­мет­тік емес ұйымы едәуір тірліктер атқарып жатқандығы болды. Осы қоғамдық ұйымның белсенді мү­шесі Жеңісбек Қабидоллаұлы Қа­зақстан Президенті атынан Моң­ғолиядағы қазақ тілі мен мәде­ниетінің сақталып, кеңінен на­сихатталуына және қазақ-моң­ғол қарым-қатынастарының ны­ғаюына қосқан үлесі үшін Алғысхат және төсбелгімен марапатталды. Ал Налайхта қазақ салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын насихаттаушы, қазақы нақыштағы қол­өнер шебері Сайлау апа Түлкі­бай­қызы мен «Қазақ азамат­тары­ның даму ұжымы» бейресми ұйы­мы­ның мүшесі Төлегетай Жел­бубай­ұлы­на Абзал Сапарбекұлы «Отан­дас­­тар қоры­ның» Алтын медалін та­ғып, ел сәлемін жеткізді. «Ел бірлігі» орталығында домбыра және қа­зақ­ша сөйлеу курстарының жұ­мыс­тары­мен таныстық. Орта­лық қыз­меткерлері ауылда қазақ бала­бақ­шасының жоқтығын, жас бүл­діршіндерге арналған түрлі-түсті сурет кітапшалардың және қазақ тілі мамандарының же­тіс­пеуін қабырғалары қайыса оты­рып әңгімеледі. Қо­нақтар білім, әдебиет, өнер сала­ла­рында екіжақты тиімді әлеу­мет­тік жобаларды жүзеге асыру туралы ойларын ортаға салды. Депутаттар дүние жүзіне тарыдай шашылған қандастардың әлеуметтік мәселелерімен бірге шетелдегі қазақ жастарының Қазақстанда білім алуы мен стипендия мүмкіндіктері туралы, көші-қон мәселелері хақында алдағы уақытта қолға алынар шаралар туралы айтты.

Айту оңай-ау, біз бұл орайда Қазақстанның Моңғолиядағы елшілігінің алдында шаш-етек­тен шаруалар тұрғанын жон-арқамызбен сезіндік. Осындай батпан жүкті мемлекеттер ара­сын жол қылып, бір елден бір ел­ге қайғысыз-қамсыз көшіп жүре бере­тін елшілер де сезін­се ғой, шіркін! Түркиядағы елші­лік қызметі тұсында талай игі ша­ра­ларды атқарған Абзал Сапар­бек­ұлы да екеуара әңгіме бары­сында бұл салада қолға алатын, атан жілік жігіттерге жүк боларлық іс­тердің аз емес, «Отандастар» қорының осы орайда алға қойған мақсаттарын кезең-кезеңімен жү­зеге асырып келе жатқанын айтты.

Әлемдегі ең алып ескерткіш – Шыңғысхан!

Налайхтағы ат төбеліндей ғана қандастарымыздың көл-кө­сір пейілінен де, ағыл-тегіл ақ дас­­тарқанынан да мейлінше тоят тап­қан біздер қайтар жолда әйгілі Шың­ғысхан ескерткіші мен Тоны­көк кесенесіне бардық. Екеуі де ерекше әсер етті.

Шыңғысхан ескерткіші туралы айтып та, жазып та жатыр ғой. Біз де аздаған өз пікірімізді хатқа түсірдік.

Әлем әміршісіне дәл осындай алып кесене-ескерткіштің тұр­­ғызылуы, әрине, заңдылық деп қа­былдадық. Ескерткіш дөң­ге­ленген үлкен мұражай-сарай үстіне орнатылған. Әуелі мұра­жай ішіндегі жәдігерлермен таныс­­тық. Кіре сала көзге бірінші түсетіні – алып етік үлгісі. Иә, кәдімгі жар­ты дүниені табанымен таптап өткен көшпенділер әскерінің қай­қыбас етігі. Оның қасында қа­мал бұзуға арналып, екі басы темірмен көмкерілген ұзын бө­рене. Бөрене үстінде үлкен кенепке Шыңғысханнан кейін хан­дық құрған 35 мұрагерінің пор­треттері. Бір қызығы, арасында Бату мен Жошының суреттері жоқ...

Ескерткіш алапат алып болған соң ба, көз сүріндірер көркем­дік негіздерін байқай алмадық. Әлемге әйгілі ескерткіш-кесене­нің басты ерекшелігі ғаламат биіктігі ғана сияқты. Авторлар ұжы­мы алыстан асқақтап көзге түсетін алып ғимараттық сипа­тына басымдық берген-ау деп ойла­дық. Компьютерлік-стандарттық ше­шім көзге ұрып тұр.

Тоныкөкке тәу еттік

Қайтар жолда Тоныкөктің жазба ескерткіштері сақталған алаңға бардық. Күлтегін мен Білге қаған бітіктастары бұл арадан 700 шақырымдай қашықтықта болғандықтан бұл жолы оған барудың сәті түспеді. Тоныкөктің бітік жазулары қашалған тас­тар уақытша жабық бір ғимарат ішіне жиналыпты. Болашақта бұл арада үлкен кешенді мұражай салынбақшы екен. Тастардағы бітік жазбалар ғасырлар бойы ашық аспан астында жатқандық­тан әбден көмескілене бастаған. Құрылыс жұмыстарын «Тико» атты түрік компаниясы қолға алған.

Көзімізге шалынған қызық көрініс кесенеден оңтүстік шығыс­тағы тау беткейлеріне қарай созылып жатқан әртүрлі қалақ тас қи­­рандылары болды. Ұзынды-қыс­қалы тас үйінділері түзу сызық бо­йы­мен бірнеше шақырымға дейін шұбатылып жатыр. Мұның құ­пия сырын археолог-ғалымдар осы уақытқа дейін әлі таппаған деседі...

Осы өңірдегі күллі түркі жазулары мен ескерткіштерін зерттеп, әлемге танытып жатқан түр­кі тектес елдер мен батыс ғалым­дары. Соңғы жылдары бас кең­се­сі Астанада орналасқан Халық­аралық Түркі академиясы қазба жұмыстарын жүргізіп, қаншама құнды мұраларды тапты. Тоныкөк мұраларына жанашырлық танытып, білек сыбана іске кірісіп отырған бауырлас түрік елі...

Ақордадан жеткен марапат

Келесі күні кіші құрылтай аясында Моңғолияның ұлттық уни­верситетінде «Қазақстан мен Моң­ғолия қарым-қатынастарының бо­лашағы» тақырыбында дөңгелек үстел өтті. Біршама құнды ұсы­ныс­тар ортаға салынды. Түрлі дең­гейде баяндамалар жасалды. Қазақ­стан депутаттары Қазақстан-Моң­ғолия Парламенттік достық то­бының күн тәртібінде тұрған мә­селелерді шешуге уақыт оздыр­май кірісу керектігін айрықша атап өтті.

Осы іс-шарада қазақ-моңғол қарым-қатынастарының дамуына, халықтар достығын нығайтуға қосқан аса зор үлесі үшін бір топ­ қазақ, моңғол қайраткерлері Қазақстан Президенті Жарлы­ғымен Қазақстанның мемлекеттік наградаларымен марапатталды. Ел Президенті қол қойған, еліміздің Ақордасынан жеткен марапатты иелену, әрине, жүректерге шуақ себер тебіреністі сәт еді.

Марапатталғандардың бар­лы­ғын тізіп көрсету шарт емес шығар, дегенмен бірқатар аза­мат­ты атай кетуді жөн көрдік. Моңғолияның Ұлы мемле­кет­тік хуралының депутаты, моң­ғол-қазақ Парламенттік достық тобының тең төрағасы Бәделхан Қабдыісләмұлы «Достық» орде­ні­не, Моңғолия Ұлы мемлекеттік хуралының экс-депутаты, сая­саткер Тілейхан Әлмәлікұлы мен Моңғолияның Еңбек және әлеу­меттік қорғау вице-министрі, ғалым, РhD докторы Зұлпы­қар Сарқытұлы «Шапағат» медалі­не ие болды. Бұдан бөлек, тағы да ондаған азаматқа Қазақстан Республикасы Президентінің Ал­ғысхаты және төсбелгісі табыс­талды.

Дөңгелек үстел соңынан жер­гі­лікті қаламгер Сұлтан Тәукей­ұлының «Сеңгір таулар» кіта­бының тұсаукесері өтті. Автор бұл романын қазақтардың Моң­ғо­лиядағы тарихын, тұрмыс-тіршілі­гін моңғол оқырмандарына жете түсіндіру үшін аталған ел тілінде жазып, соңынан өзі қазақшаға аударғанын айтты. Осыдан соң Сұлтан Тәукейұлына Қазақстан Жа­зушылар одағының мүшелік би­леті салтанатты түрде табыс етілді.

Өзіндік «Саяси бюро»

Монғолияның Ұлы мемлекет­тік хуралының төрағасы Г.Зан­дан­шатардың қабылдауы түскі ас барысында жүзеге асырылды. Әдетте, қасаң қағидаларға негізделген ресми қабылдаулардан гөрі дастарқан басындағы әңгі­ме­нің анағұрлым өзгешелеу әрі қызықты болатыны белгілі.

Г.Занданшатар мырза амандық-саулықтан кейін аудармашыға уақыт шығындамай екі жаққа да түсінікті орыс тілінде әңгімелесуге рұқсат сұрады. Төраға біз бас сұқ­қан салтанатты бөлмеде бая­ғыда кеңес одағы саяси бюро мү­шелерінің ас ішкенін еске салды. Өз кезегімізде біз де өзіндік «сая­си бюро» екенімізді, яғни кіші құрылтай мүшелері екенімізді қалжың ретінде айтып, бір күлісіп алдық. Аста-төк ас мәзірлерінсіз, қарапайым үкіметтік дастарқан жайылып, емен-жарқын әңгіме тиегі ағытылды.

Отырыс соңынан төраға ерекше ықыласты пейілмен қонақтарға естелік-сыйлықтар тапсырып, бірге суретке түстік.

Баурайы көркем Баян-Өлгей

Осы күні кешкісін Моң­ғо­лия қазақтарының кіші құрыл­тайының Баян-Өлгейде өтетін негізгі іс-шараларына қатысу үшін Астанадан Қазақстан Пре­зидентінің кеңесшісі Мәлік Отар­баев ұшып келді.

Ұлан-Батырдан Шыңғысхан атындағы халықаралық әуежайға барғанша ұзын-шұбақ кептелістен көз аша алмадық. Әу баста мұндай көлік тасқынына есептелмей салынған қала, машина­лар ағынына әрең-әрең шыдас беріп тұр. Бұған жауынды күндері қала көшелерінің суға толып кететіндігін қоссаңыз, мәселенің ушыға түсерін ұға аласыз. Осы орайдан да болар, Қазақстан тә­жірибесіне сүйеніп, астананы кең жерге көшіру мәселесі де Моң­ғолияда оқтын-оқтын көтеріліп жүргенін естіп қалдық. Біз мінген көлік қаладан шыға алмай қиналса, кіре алмай тұрған темір тұлпарлар тығыны екі-үш шақырым тізбекті құраған. Бір сағат кешігіп, Баян-Өлгейге ұштық.

Мұнда да ақ самайлы әжелер шашу шашып, ақ сақалды аталар алақандарын ала ұмтылып, ақжарылқап пейілмен қарсы алды. Қуаныштан жанарлары жасаураған қайран бауырлардың құшағы қандай ыстық еді!

Баян-Өлгей Бөкентау деген тау­дың баурайындағы етек-жеңі жи­нақы, шағын қала екен. Қазақ кәсіпкерлері тұрғызған он қа­батты «Медиана» қонақ үйіне орналасқан соң аймақ әкімі А.Ка­мелияттың қабылдауында болдық. Одан соң құрылтай аясында өткен тоғызқұмалақ, қазақша күрес, асық ату жарыстарының жеңімпаздарын марапаттау шарасына қатыстық.

Ертесі Баян-Өлгейдің Құрман­хан Мұқамәдиұлы атындағы драма театрында құрылтайдың кезекті әрі негізгі іс-шаралары басталды.

Баян-Өлгейде біздің қатары­мыз­ға Қазақстан Парламенті Сенатының депутаты Ғ.Сарыбаев, Мәжіліс депутаты Б.Керімбек және С.Тау бастаған қазақ кәсіпкерлері, сондай-ақ Тәттімбет атындағы академиялық қазақ халық аспаптары оркестрінің басты труппасы қосылды.

Театр сахнасының мінберіне көтерілген М.Отарбаев Қазақстан Президенті Қ.Тоқаевтың Моң­ғо­лия қазақтарының кіші құрыл­тайына құттықтауын жеткіз­ді. Моңғолия Президенті У.Хүрел­сүктің құттықтау хатын Моң­ғо­лияның Мемлекеттік Ұлы Ху­ра­­­лының депутаты Т.Әубәкір оқып берді. Салтанатты жиында ай­мақ әкімі А.Камелият пен «Отандастар қоры» қоғамының президенті А.Сапарбекұлы бас­тап, құрылтайға қатысушы қоғам қайраткерлері мен кәсіби дип­ломаттар қостаған шешендер құ­рыл­тайдың мәртебелі мінберінен сөз алды. Әрине, әңгіменің ортақ түйіні екі ел арасындағы достық қарым-қатынасты бұдан да биік деңгейге көтеру үдесіне тірелді.

Осыдан соң құрылтай аясында Құрманхан Мұқамәдиұлы ескерткішінің ашылуы болды. Сон­дай-ақ Қ.Мұқамәдиұлы және Қ.Құсбекұлы туралы кітаптардың тұсаукесері, сондай-ақ Қ.Құсбек­ұлы атындағы көшенің ашылу салтанаты биік деңгейде ұйым­дастырылды. Осы күні кешкісін Қарағандыдан келген Тәттімбет атындағы академиялық қазақ ха­лық аспаптары оркестрінің қандас­тарға арнаған үлкен кон­церті қойылды. Құрылтай деле­гациясының жұма күнгі ресми жұмыс кестесі Баян-Өлгей айма­ғының әкімі А.Камелияттың кеш­кі қонақасымен түйінделді.

«Ағажай, Алтайдай жер қайда-ай?»

Осылай Моңғолия қазақтары­ның кіші құрылтайы Баян-Өлгей аймағында өз жұмысын же­міс­ті қорытындылады. Елшілік қыз­меткерлері бастаған делегация мүшелерінің бір тобы Ұлан-Ба­тырды, енді бір тобы Алтай тарабын бетке алды. Сөз басында айтқанымыздай, біз ел көру, жер көру ниетімен «Отандас­тар қоры» қоғамының президенті А.Сапарбекұлы бастаған екінші топқа қосылдық.

Баян-Өлгейдің әкімі нөкерлері­мен бірге шекараға дейін келіп, шығарып салды. Моңғолия жақ­тан Ресейге өтуге кезек қырғын. Бізді әкім халықаралық делегация ретінде кезектен тыс өткізіп жіберді. Сөйтіп түске жақын көр­кем Алтайдың шығыс аузында отырған Қосағаш ауданына келдік. Жолай Жаңа ауыл деген жерде аял жасап, музейіне бас сұқтық. Мектеп асханасынан түскі ас ішіп, жергілікті өнерпаздардың өнерін тамашаладық.

Қосағашта негізінен екі жұрт өкілдері төсекте бастары, төскейде малы қосылып тұрып жатыр екен. Қазақтар мен телеңгіттер. Телеңгіттер өздерін Алтай ұлты­мыз деп таныстыруға құштар еке­нін байқадық. Ауылдың орта­лық алаңында сахна орнатылған, қос киіз үй тігіліпті. Біреуін қазақ­тар, біреуін телеңгіттер тіккен. Егіз­дің сыңарындай қос ұлттың бір-бірімен ұқсастықтары жетерлік.

Қосағаш ауданының әкімі Серікжан Мұратханұлы төрағасы Санаш Дидунов қонақтарды ен­ді бір кезекте қазақтар тіккен үй­ге жайылған дастарқан басына отырғызды. Аудандағы қос ұлт өнерпаздарының өнерін тама­шаладық. Гиннестің рекордтар кітабына енген телеңгіттердің кө­мей әуені ерекше тәнті етті. «Тала» халық ансамблінің үш жігіті кезек-кезек дауыс қырылымен үш бөлімнен тұратын ұзақ эпостан үзінді орындады.

Орталық алаңда қарағанды­лық Тәттімбет атындағы академия­лық ұлттық аспаптар оркестрі кере­мет концерт берді. Алаңға халық сыймай кетті. Өйткені дәл осы күні Ресейде Отбасы күні де аталып өтіп жатыр екен.

Кездесу соңында Қосағаш­та­ғы 12 мың қазаққа бас ие болып отырған Серікжан Мұратхан­ұлы мен Санаш Дидуновқа «Отан­дас­тар қоры» қоғамының Алғыс­хаты мен «Алғыс» естелік медалі тапсырылды. Ал осындағы қа­зақ мәдени орталығының басшысы Арқалық Сұлтанов ҚР Пре­зидентінің төсбелгісімен марапатталды.

Күн бата қосағаштықтармен қимай қоштасып, Таулы Алтай­дың жолдарымен Бар­науылды бетке алып, тартып кеттік. Жол бойы сұлулығы көз алмасын суырған көркем табиғат көріністеріне таң­дайдың суын жұтып, тамсанумен болдық. «Аға­жай, Алтайдай жер қайда-ай?» деп ыңылдап ән айтып келеміз.

Түс ауа Барнауылға жеттік. Бұл қаладағы қазақтар легі де қандас бауырларын асыға күтіп оты­рып­ты. Қалалық мәдениет үйінде бү­кіл сапар бойы бізбен бірге жүр­ген Тәттімбет оркестрі көрермен­­дер­ге «Ұлы дала сазы» атты ғала­мат ­концерт тарту етті. Концерт соңында қандастарымыз жүрек­ті шымырлатып, «Атамекен» ­әнін қосыла шырқады. Делегация басшысы Алтай өлкелік Қазақ ұлт­тық автономиясының жетекшісі Мұрат Бекмұратовты Қазақстан Президенті Қ.Тоқаевтың Алғыс­хаты және төсбелгісімен марапат­тады. Сонымен қатар бірқатар бел­сенді азаматтарға «Отандас­тар қорының» Алғысхаты мен «Алғыс» естелік медалі табыс етілді.

Кәдірбек ҚҰНЫПИЯҰЛЫ,

ақын