Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
«Қазақстан жазушылары» атты ашық энциклопедиялық анықтамалықта: «Жазушы Елеусіз Мұқамәдиұлы (1938-2003) – Моңғолияның Бай-Өлке аймағы Баяннүр деген жерде туған. Моңғолия мемлекеттік университетін бітіріп, журналист мамандығын алған. Өлкелік «Жаңа өмір» газетінде қызмет жасаған. «Махаббат тағдыры», «Өрікті көл», «Қобда қойнында», «Сұлулық сыры», «Жоғалған қыз» т.б. туындылар авторы» делінген екен.
Десек те, бұл қаламгерді аталған өлке жазушыларынан ерекшелеп тұратын шығармашылық биігі – оның Қобда беті қазақтары тарихындағы тұңғыш роман «Қобда қойнында» туындысын 1977 жылы жарыққа шығаруы. Осы орайда кітаптың атауына тоқталар болсақ, қазақ халқының бір бөлігі географиялық тілмен айтқанда Моңғол Алтай тауының қос қойнауын жайлап жатыр. Осы құт мекеннің күнгей жағын Өр Алтай (Алтай шебі) деп атаса, теріскейін «Қобда беті» дейді. Бұл атау ауызекі тілде ғана емес, әдеби-тарихи шығармаларда да көрініс тапқан. Атап айтар болсақ, қазақтың үлкен мистик ақыны Ақыт Үлімжіұлы «Жер су» атты дастанында: «Теріскей жағы Алтайдың, Қобда болар бір беті...» деп басталып, ары қарай «Бұлғынның басын өрлесе, Қобдаға барып асады...» деп толғайды.
Ал біз сөз етіп отырған тұңғыш романда Қобда беті қазақтарының ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында бастан кешірген оқиғалары баяндалады. Бұл бір тайғақ заман еді. Моңғол үстірті және Алтай-Қобда шебін 300 жыл билеп-төстеген мәнжі-қытай билігі әлсіреп, мына жақтан өлкеге билік жүргізгісі келген патшалық Ресейдің ықпалы күшейіп, оның сыртында боғдахандық Моңғол мемлекеті тәуелсіздігін жариялаған (1911) осындай алмағайып тұста Қобда бетін мекендеген аз ғана қазақ кімнің етегінен ұстарын білмей дағдарып тұрған кез еді. Романда осы оқиғаның желісі тарихи көркем түрде суреттеледі.
Аз сөзбен түйіндеп айтар болсақ, шығармада Қытай, Ресей, Моңғолияның саяси тартысы арасынан дұрыс жол тауып, аузымен тістеп өсірген ұрпағын аман алып қалу үшін арпалысқан қазақтардың өмірі сөз болады. Оның сыртында шет жайлап, қиыр қонып, іш пен сырттан хабары аз, Қобда тауының қойнында бұйығып жатқан жұрттың рулық қақтығыстары мен билік үшін таластары да туындының арқауына айналған. Осы оқиғалар арқылы жазушы Қобда беті қазақтарының бір дәуірінің шежіресін жазып шыққан.
Туындымен алғаш танысқан әдебиетші – ғалым Қабидаш Қалиасқарұлы 1978 жылы жазған «Тұңғыш роман» атты зерттеуінде: «...сан қилы оқиғалар тарихи деректерге сай қажетті сұрыптау, авторлық талғам, жазушылық шеберлік, әдеби көркемдік тұрғысынан нанымды көрсетілген. «Қобда қойнында» романын оқыған кезде бабаларымыз жүріп өткен меңіреу түнек келбеті көз алдыңа келгендей болады. Сол сияқты романның тағы бір ұтымды тұсы – қазақтар алмағайып заманда қол қусырып, қарап отырмай, саяси оқиғаларға белсене араласып, елеулі үлес қосқанын көрсете білгендігі», деп жазыпты.
Туынды атақты қазан төңкерісінің 60 жылдық даталы мерекесі қарсаңында жарық көргендіктен, сондай-ақ сол заманда коммунистік идеологияның кемел үлгісі айтылуға тиіс болғандықтан, кітаптың кейбір тұстарына түсіністікпен қараған жөн. Өйткені шығармадағы сюжеттер таптық объективтік факторлар негізінде құрылғаны байқалады. Бұл үрдіс байөлкелік қаламгерлерді былай қойғанда, кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиетіне тән үрдіс.
Қалай десек те, романда Қобда қазағының біртұтас тұлғасы негізгі кейіпкер ретінде сәтті көрсетілген. Бұл, әрине, романда дараланған кейіпкер жоқ деген ұғым тудырмайды. Сондай-ақ романның жалаң монолог емес эпикалық баяндау тәсілімен жазылғаны автордың өзіндік қалыптасқан тартымды стилін, тіл көркемдігінің жетіле түскенін, роман атты күрделі жанрға үлкен дайындықпен келгенін дәлелдейді.
Қазіргі таңда Астана қаласында тұратын, жасы тоқсанның төріне аяқ басқан байөлкелік қарт қаламгер-сыншы Яки Ілиясұлы 1986 жылы «Шұғыла» журналында жарық көрген «Елгезек жазушы Елеусіз» атты естелігінде, қаламгер әдебиет есігін әуелі өлеңмен ашқанын, оның жастық шағының елесіндей балаң жырлары 1960 жылы «Жастар тартуы» атты жинаққа енгенін баяндай келіп, «Е.Мұқамәдиұлы алпысыншы жылдардан бастап бірыңғай проза жазуға көшті. Оның алғашқы қадамы шағын әңгіме, новеллалардан бастау алып, тұңғыш роман «Қобда қойнында» кітабын жазды. Бұл – үлкен батылдық еді. Өйткені шығармадағы оқиғалар мен кейіпкерлер күні кеше ғана өмір сүргендіктен жазушы тарихи шындықтың шеңберінен шығып кетпей, ел ішіндегі әңгімелерді бір арнаға түсіріп, сұрыптап көркем образ жасау арқылы жазып шықты» десе, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, үлкен ақын, қарымды қаламгер Имашхан Байбатырұлы өзінің естелігінде: «Бұл роман Моңғолия қазақтарының басынан кешкен кейбір нәубет, қанқұйлы кезеңдерін суреттеуге арналған. Яғни тарихи және көркемдік тұрғыдан авторымыздан көп білім, шынайы шеберлікті талап ететін және бір дәуірдің келбетін бейнелеген романның құндылығы – сол дәуір шындығы. Заманға қажетті, қасиетті дерек бар. Алғашқылығына орай ауыр жүк көтеріп тұр», деп пайым жасапты.
Қарымды қаламгер, Қобда беті қазақтары тарихында тұңғыш романды дүниеге әкелген дарынды жазушы Елеусіз Мұқамәдиұлы 1993 жылы атажұртына көшіп келеді. Мұнда келген соң қарап жатпай «Қашқын», «Жасыл жағалау», «Сары бел» атты үш роман жазды. Жарықтық 2003 жылы Қарағанды облысы Ақтау кентінде мәңгілік сапарға аттанды. Жазушының туған қарындасы, ақын, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты Егеухан Мұқамәдиқызы ағасы бақиға аттанған сәтте: «Алпыс бес жаста бақиға, Аттандың атақ-даңқыңмен, «Елеусіз» еді есімің, Елеулі өттің өмірден» деп жоқтаған екен.
