Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Жуырда ғана «Боралдай» сақ қорғандарында «Ұлы дала – көшпелілер әлемі» халықаралық этнофестивалі өтті. Фестиваль Алматы күніне орай әрі «Алматы – Шанхай ынтымақтастық ұйымының мәдени және туристік астанасы» жобасы аясында ұйымдастырылған. Іс-шара мақсаты – жұртшылыққа көшпенділер мәдениетін дәріптеп, бабадан балаға жеткен ұлттық құндылықтың маңызын көрсету.
Фестиваль аясында көшпелілердің жауынгерлік, ұлттық ойындары, саятшылығы, ат баптауы, ұлттық тағамдары мен қолөнері, жалпы, тұрмыс-тіршілігін насихаттауға бағытталған түрлі байқаулар мен көпшілікке арналған шеберлік сабақтары өтті. Алматы қаласы Мәдениет басқармасының басшысы Ғ.Майлыбаевтың айтуынша, фестивальді тамашалауға 10 мыңнан аса адам келіп қайтқан. Алаңда үлкен сахна құрылып, әйгілі әріптестер ән шырқады. Шараның екінші күні көрермен жүрегінен орын алған «Ұлытау» этно-рок тобы мен «МузАРТ» ансамблі де өнер көрсетті.
Халықаралық деңгейде аталып өтілген қала күнінде 50-ге жуық киіз үй тігіліп, жастарға арналып алтыбақандар құрылды. Ат ойындары, садақшылар мен найзашылар, шеберлер мен ұсталар, жастар мен балалар алаңы – бас-аяғы оннан аса аймақтан тұратын этноқалашықта абайлап жүрмесең, адасып кетуің де ғажап емес. Алайда бұл мәселені де тудырмаудың амалы керемет орайластырылған екен. Қалашыққа беттеп кіргеніміз сол-ақ еді, алдымыздан бір топ қыз-жігіттер әндетіп шыға келмесі бар ма? «Меркі», «Күміс құмған» сынды халық әндерін, Сәкеннің «Тау ішіндесін» құйқылжыта орындаған оларға қалай қосыла кеткенімізді аңдамай қалдық. Олар ән шырқап, мерекеге орай өз жандарынан өлең шығарып, әсем тілмен жұртты баурап қана қоймай, келген қонақтарды қарсы алып, шара жөнінде мұқият хабарлап отырды.
Бір кереметі, шараға шенді-шекпенді, бай-кедей бол, бәрі де бірдей қатыса алады. Әрі әкімдік қаланың төрт бұрышынан халыққа тегін автобуспен барып-қайтуды да оңтайлы ұйымдастырған.
Қала күніне арналған мерекені жыл сайын қызықтауды әдетке айналдырған Көкбөрі Қизатұлы бізбен әңгімесінде биылғы іс-шараның жоғары деңгейде өткенін жасырған жоқ.
– Сақ қорғандарында өтіп жатқан этномәдени фестивальге 2020-2021 жылдары да қатысқанмын. Ол кезде шағын ғана аумақта ат спорты түрлерін көрсету, садақ атудан тыс кішігірім жәрмеңкеден басқа ештеңе болмаған еді. Араға екі жыл салып биылғы іс-шараға келіп, көңілім әбден толды. Түркі елдерінен келген қатысушы өнерпаздардың саны да, сапасы да артқан. Халықтың жәрмеңкеде саудаланып жатқан бұйымдарға да ерекше қызыққанын байқадым. Жәрмеңкедегі ішіп-жемнің бағасы да шарықтамаған. Сондай-ақ қаланың төрт тарабынан ыңғайлы автобустар келермендерді тасыды. Фестиваль алаңының қақпасы да әсем. Кіреберістегі сақ тұрғын үй жобасы мен мұндағы көне қорымның тарихи маңыздылығы да фестивальден соң арта түсетін сыңайлы, – дейді ол.
Аталған шараға Әзербайжан, Түркия, Мажарстан, Малайзия, Башқұртстан, Өзбекстан сынды оннан аса түркі елдерінен мықты өнерпаздар қатысып, спортшылар ұлттық ойын түрлерінен өнерін ортаға салды. Көшпенділер әлеміне жасаған саяхатымыз түркі бауырларымызбен достық, туыстық қарым-қатынасымызды нығайта түскендей. Садақшылар сайысына барып, елінің мемлекеттік туын иығына асынған түркиялық Умутжан Челикпен тілдесіп үлгердік.
– Негізінен, Қырғызстанда білім алғанмын. Мұнда қырғыз достарымның қолқа салуымен келдім. Алматыға бірінші рет ат басын бұруым, түрік бауырларымды көріп, мәз боп қалдым. Бала кезден садақ атуға қызығатынмын, алайда үйренуге мүмкіндік тумады. Түркияда да ат спорты мен садақ ату жақсы дамығанымен, мұндай шаралар жиі өткізіле бермейді. Қырғыз достарымның арқасында садақ атуды үйрендім, – дейді жас садақшы.
Сол арада ұсталар мен зергерлер ауылына да барып, шеберлердің жасап жатқан бұйымдарын тамашалап, ұзақ тұрдық. Асауды қолға үйретіп, көкпар тартқан, аңға құс салып, шәкірт тәбиелеп жүрген Тәттімбет Кәпұлының да әсерлі әңгімесіне қанықтық. Ат спорты аймағында Тәттімбет ағаның теріні қамшымен қағып жатқаны бізге таңсық көрінді. Алдымен мұның мәнін сұрадық.
– Жылқы терісін жайып қояды да, қамшымен шауып келіп ұрғанда, теріні қамшы тіліп кетеді. Бұл – бір қамшыгерлікті көрсететін ойын түрі. Атпен шауып келіп, теріні тартып жібергенде, пышақпен тілгендей кесіліп кетуі керек. Бұрын бабаларымыз сондай өнерлі болған. Биыл осы қамшыгерлікті «Ұлы дала ойындары» бағдарламасына кіргізіп отырмын, – дейді Абай облысы Үржар ауданынан келген ұлттық өнердің білгірі.
Таға соғуды да жанына серік еткен Тәттімбет аға көріктің киесі туралы да сөз қозғады.
– Менің көрігім – бұрынғы қанжыға көрік. Соған шегемді, тағамды соғам. Қытайдың тоққа қосып, үрлейтін аспаптарын неге пайдаланбаймын? Бабамыздан қалған өнерді сол күйінде сақтауымыз керек қой. Өйтпесек, қазақ нағыз қазақ бола алмайды. Көріктің өзінің керемет киесі, емдік қасиеті бар. Көрікті аттауға, көріктің басынан нәрсе ұрлауға болмайды. Қазақ көрік үйге кірген адамды құр қайтармай, қолына бір дүние ұстатып, риза етіп шығарған. Қазақта әр дүниенің осындай өз әдебі бар.
Мұнда саудаланып жатқан дүние бірінші кезекте сатып алушының қалтасы көтерерліктей екенін әрі ұйымдастырушылардың ұлттық брендті насихаттауға көбірек көңіл бөлгенін аңғардық. Мысалы, ұлттық нақыштағы сөмкелер 3-5 мың теңгеден басталады, құрақ көрпенің ең арзаны 7-8 мың болса, тапсырыспен тіктірсеңіз, сән-салтанатына қарай 70 мыңға дейін барады. Атқа мініп қыдыру бағасы 2 мың, қыш құмыра жасауға 3 мың теңге берсеңіз жеткілікті. Біз жәрмеңкеден балаларға арналған жұмсақ допты 2 500 теңгеге, қой терісінен тігілген мұйықты (сыртынан теріден жүнін ішіне қаратып істелген аяқкиім) 3 мыңға алдық. Қой терісі демекші, елде терімен жұмыс істейтін мамандардың азы белгілі. Сондықтан да 18 жылын теріден бұйым тігуге арнаған тараздық Кәмшат Айтқазықызының да сөзіне құлақ түрген едік.
– Бұйымдарымыздың басты ерекшелігі, таза теріден тігіледі. Оюының бәрін қолмен сызып, өзіміз өңдейміз. Көбіне-көп халыққа тиімдісі – қой терісі. Қой терісін Таразда өңдейтін 4-5 цех бар. Соның үшеуі нақты жұмыс істейді. Оның үстіне теріні тендер арқылы сатып аламыз. Дегенмен бағасы қолжетімді. Қой терісі өте төзімді, аяққа жылы. Емдік қасиеті де бар, аяқтан сыз өткізбейді, терлетпейді. Одан бөлек баскиімдерге, киімнің ұсақ бөліктеріне түлкі, қасқыр, күзен, қаракөл, қоян терісін сұранысқа сай пайдаланып жатамыз, – дейді тігінші.
Кәмшат Айтқазықызының пікірінше, терімен айналысудан қашатын қыз-келіншектердің басты уәжі – материалдың қалың болуы. Яғни теріні тігін мәшинесімен тігу ауыр көрінеді. Ал кейбір тұтынушылар таза терінің иісін ұнатпай жатады екен. Бірақ одан қорқудың қажеті жоқ, бір-екі киген соң иісі кетіп қалады-мыс.
Жәрмеңкеде белгілі қолөнершілермен қатар, көпбалалы аналардың, тіпті мектеп оқушыларының қолынан шыққан бұйымдар да сатылымға қойылған. Мысалы, Алатау ауданындағы «Талпын», «Зейін», «Шабыт», «Хадиша» сынды мемлекеттік бағдарлама аясында жұмыс істейтін орталықтардың ұстаздары шәкірттерінің жұмыстарын ала келіпті.
Күннің ыстығында кенеземіз кеуіп келе жатсақ, бір бұрыштан «табиғи экоөнім» деген жазуға көзіміз түсті. Солайша, жәрмеңкеге қатысып жатқан «Шарын шырыны» сусынын шығарушы кәсіпкер, төрт баланың анасы Гүлзира Алғазинаны аз-маз сөзге тарттық.
– Бұрын балаларыма үй жағдайында шабдалыдан табиғи шырын жасап беріп жүрдім. 2020 жылы жаздыгүні қолда бар өзге жеміс-жидектерден де шырын әзірлейін дедім. Базардан жемістің түр-түрін алып, дайындап көрдім де, тамаша идея таптым. Сол жылы ойымды іске асыру үшін Алматы қаласының кәсіпкерлерге арналған грантын ұтып алып, Италиядан арнайы құрал-жабдық алдым. 2021 жылы алғаш рет Mega сауда үйінде жәрмеңкеге шықтық. Сөйтіп, табиғи шырынға деген сұраныстың барын байқай бастадым. Биыл шілдеде Алматыда өткен «Қазақстаның үздік тауары» өңірлік байқауында «Үздік азық-түлік тауарлары» аталымы бойынша жүлдеге ие болдық. Қазанда Астанада өтетін республикалық байқауға қатысамыз, – дейді жас кәсіпкер.
Жас ана балаларының денсаулығына қалай қараса, халық денсаулығын да солай ойлайды. Химиялық қоспа арқылы дайындалған шырын артық салмақ пен қан қысымын жоғарылатып жіберетінін айтып, тек табиғи өнімдерді тұтынуға шақырады.
Біз де сусынның дәмін көріп, көңіл тоғайттық. Өнімнің «Шарын шырыны» деп аталуы да бекер емес. Шабдалы сусыны Шарын ауылында өсірілген шабдалыдан алынады екен. Шырын Шарын шатқалына келуші туристердің де қызығушылығын оятып жатыр. Кішігірім кәсіптің алға дамуына тілектестік білдіріп, әрмен қарай этноқалашықтың қызығын тамашалауға бет алдық.
Айсұлу СЪЕЗХАН,
«Egemen Qazaqstan» газетінің штаттан тыс тілшісі
Алматы
