Кофе және әдебиет 10

Сонда: «Алып – анадан туады» дейді. Сөз болғаныңа! Алып аяқ астынан туады! Қарайсыз: бір күні теледидар экранын толтырып біреу отыр... Әнші, әдебиетші, я саясатшы, тарихшы, әйтпесе, бірдеңетанушы – әйтеуір біреу. Әйтпесе, анау да өзі, мынау да өзі – дәуіріміздің үйреншікті дилетанты. Қысқасы, ешкім емес. Жай отырған жоқ, өзін мақтатып отыр. Жүргізуші де мақтайды, өзі де мақтанның отына майды құя түсіп, құя түсіп маздайды... Ертеңінде қарай­сыз – газеттер сол біреу туралы жапа-тармағай жарыса жазады. Радионы тыңдай­сыз – сол біреу. Жалпақ жұрттың ­аузында – және сол. Сөйлеп жа­тыр, сөйлеп отыр, сөйлеп тұр... сөй­леп жүр...» дейді Тұрсын­жан Ша­пай. Арада қаншама жылдар өтті – талай өзен тартылып, бұлақ­тар сарқылды. Сонда да мақала­да­ғы мына көрініс әлі өзгерген жоқ. Расында, бір мақтаған, мақталған жанды өлеңін оқымастан ақын санап кететініміз бар. Жазушы да солай. Елге сыйлы үлкен ағаңыздың абайсызда айтқан алғаусыз ақ сөзі талантының дең­­гейі белгісіз жазарманды бір-ақ сәтте қаламгер атандырып жіберуі мүмкін. Бұл мінез де оқырманды тобырға айналдырады. Ал ешкімнің аузына ілікпе­ген есімдерге біртүрлі самарқау қараймыз. «Жас қой, ешкім біле қоймайды, тани қоймай­ды (яғни көп мақталмайды)» деп газетке жарқ еткізіп беруге де қорқақтаймыз. Фамилиясының соңында бір-екі сөйлем атағы жоқ болса, жағдай тіпті қиын. Дәл осы тұста Абай айтады: «Нәпсісін тыйып, бойын тоқтатқан кісі­нің жаман атанып, нәпсісі билеп, мақтанға еріп пәле шығарған кісі мықты атанатұғыны несі?»

Журналистік жұмысымызбен түрлі іс-шараға барамыз. Әсіресе, ақын-жазушылардың еске алу кештері, кітап тұсаукесерлері, мерейтойлық жиындары өзінше қызық өтеді. Нақтылап өтейін, мақтауды түсінетін көрерменге қызық, ал түсінбесеңіз, ұзын-сонар мақтау мен мадақтардан зерігуіңіз мүмкін. Жиналыстың форматы ғылыми конференция болғанымен, шығарманы талдаған пікір есту сирек. Бірақ мақтаудың небір түрі айтылады: «арқыраған ақын», «төгіліп тұр», «жазуында бірдеңе бар», «біздің заманның алыбы», «ұлы», «қайталанбас тұлға». Бұл сөздер тыңдап отырған өзге де «халтурщик» ақындардың шабытын асырып, толқыта түседі. Өлеңді құрастыратындардың бар «әурешілігі» осы сезім үшін. Бәлки, біз ол күйді түсінбейміз. Реалистік көзқараспен қарасаң, кешегі шалқыған кеңес одағы емес – әдебиетте түк абырой жоқ уақытта «ақын» атануға талпынатындарға таңғаласың. Түптеп келгенде, ақынмын деп мақтануға, мадақ естуге, кейде жағымпаздануға әдебиеттен артық лайық кәсіп жоқ сияқты. Мұны қазақтың қу іші сезеді. Атасының өмірін жазғандар атасымен мақтанады, руының шежіресін түзгендер руымен мақтанады, мақтанбағандардың да жасырын мақсаты бар.

Әрине, кім не жазады, қан­дай кітап шығарады – өзі біледі. «Әдебиет – ардың ісі» бол­ға­нымен, әдебиетте сот жоқ. Елі­мізде – демократия. Дегенмен ме­рейтойлық һәм рулық кітап­тар – әдебиет емес. Баспалардан көр­кем шығармалардың орнына осындай жеке тұлғалық һәм рулық мақсаттағы кітаптардың жарық көруі қынжылтады. Айта кетейік, әлемдік статистика бо­йынша киноиндустрия мен кітап саудасын салыстырсақ, кітап шығару әлдеқайда көбірек пайда әкеледі. Бұл тұжырымды естіп-білгенімізбен еліміздегі баспа саласы мен кітап нарығының бүгінгі жағдайы белгілі. Мәселен, қазіргі таңда 300-ге жуық баспа мен 800-ге тарта баспахана жұмыс істейді. Сонда да қоғамда кітап өндірісінің имиджі төмен. Оған себеп, кітап басып шығаруда нақты жүйе мен маркетингтің жоқтығы дейміз. Содан болар, кітап сатудан түсетін табыстың тек 25 пайызы ғана отандық өнімге тиесілі. Ал баспалардан шығатын кітап өнімдерінің 80 пайызын оқулықтар құрайды. Нарықтағы өзге кітаптардың 80 пайызы – ресейлік өнім. Отандық кітаптар аз таралыммен шығатындықтан, сатылымда көп кездеспейді.

Әлгіндей мақтау мен мадақ­қа толы ғылыми конферен­ция­ларда аты аталған авторлар өзін ешкім оқымаса да өзге тілге аударылуға әсіре құштар болып келеді. Олар Қазақстанның өзін шырамытып әрең танитын алпауыт елдер біздің әдебиетке қызығатынына шын сенетін тым аңғал, яки оқыса да, оқымаса да бәрібір – аударылса болды. Тіпті әдеби ортада жүрген кей авторлар бұл жұмыспен жоспарлы түрде айналысады. Сөйтіп, ағылшын, испан, қытай, т.б. тілдерге аударылады. Жорысақ, бұл да жазушылық мақтанның бір түрі. Шет тіліндегі жап-жаңа мұқабаға қарап отырып, сүйсіну, айналасына мақтану, марқаю, тұсаукесерін өткізу, шапалақ есту, жылы сөзге шомылу, шапан кию, орамал тағу – көл-көсір құрмет.

Мақтаудың, әсіресе, көркем әдебиеттегі мақтаудың артар жүгі ауыр болса керек. Мұндағы кез келген шалыс айтылған ма­дақ сөз әдеби жарылыс жасап жі­беруі әбден мүмкін. Сұлтан Ора­залин Шыңғыс Айтматовпен сұх­баттасып отырып:

– Соңғы уақытта қазақ жазу­шыларын көп оқып жүрсіз ғой. Кімді айтасыз? – деп сұрақ қо­йып­ты. Сонда Шыңғыс Айтматов:

– Обал болады, – деген екен.

Біреуді асыра мақтап, яки біреуді ойланбай жамандап қойсақ та обал болады. Мақтауды жеке авторлығына алып алған кей аға буын өкілдеріне қара­сақ, мін тағуды ғана обал болады деп есептейтіндей. Яғни сал­мақсыз мақтауды «обал боладыға» жатқызбаса керек. Бұл де­геніңіз, мадақ айтушының на­ғыз білімсіздігі. Мақтауды қазір­гідей әдебиетке әйтеуір бір қатысы барлар ғана емес, сөз­дің киесінен қорқатын адамдар айтса, құба-құп. Оңды-сол­ды жұмсалған семсер секілді сезім­сіз, суық сөздерден расын­да да қашуымыз керек. Оны айту­шының қорқынышында тіп­тен шек болмауы тиіс секіл­ді. Әйтпесе мақтағанды кім ұнат­пайды, мақтау кімге жақпайды...