Тіпті балалардың 17,5 пайызы сергіткіш сусынды аптасына бес-алты рет тұтынады. Мамандар зиянын айтып дабыл қақса да нәтиже болмай тұр. Соның салдарынан жүрек талмасына шалдығып, аурухана төсегіне таңылған азаматтар саны көбейген. Енді елімізде 21 жасқа толмағандарға мұндай күш беретін сусындарды сатуға тыйым салынуы мүмкін.
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, елімізде минералды және газдалған суларды қоспағанда, алкогольсіз сусындарды ішу көлемі 2018 жылы 1 млрд 329 млн литрден 2022 жыл қорытындысында 2 миллиард 387 миллион литрге дейін күрт өскен. Соның ішінде энергетикалық сусындардың үлесі жоғары. Кей деректерге үңілсек, отандастарымыз мұндай сусындардың күніне 30 мың литрін ішеді. Демек нарықта «қуат береді», «қанаттандырады» деп жарнамаланып жүрген сусындардың саудасы қызып тұр.
Әрі тұтынушылардың басым көпшілігінде «ұйқы келсе – сергітеді» немесе «энергетикалық сусындар ағзаны энергиямен қамтамасыз етеді» деген жаңсақ түсінік те қалыптасқан. Сөйтіп, тәні шаршап, күш жинағысы келгендер «сиқырлы» сусынды сіміріп алады. Дәрігерлер болса, оның ішінде ешқандай энергия жоқ, ол тек энергия қоздырушы екенін айтып әлек.
Десе де, ескертпені елемей, энергетикалық сусынды еліріп ішіп, аурухана төсегінде жатқандар көп. Мәселен, Алматыда жарты жылдан астам уақыт энергетикалық сусындар ішіп, фастфудпен тамақтанған 17 жастағы жасөспірім ауыр халде ауруханаға жеткізілген. Тексеру кезінде науқастың қызуы көтеріліп, еріннің қанауы, ауыз қуысының жаралары, буындардың ауыруы және мұрыннан қан кету секілді белгілер байқалған. Тіпті жеткіншек жүре алмағандықтан, оны ауруханаға арбамен әкелуге тура келген.
«Бауыр жұмысы нашарлағандықтан балаға «Бауыр қызметінің бұзылуы» деген диагноз қойдық. Бауырдағы коагуляция факторлары синтезінің бұзылуы. Яғни протромбиндік кешенді факторлардың жүре пайда болған тапшылығы. Гемофилия диагнозы расталмады. К витаминін енгізу және оны толықтыру арқылы емдеу жүргізілді», деді Алматы қаласы бойынша тәжірибелі дәрігер – бас балалар гематологы, №2 балалар ауруханасы гематология бөлімінің меңгерушісі Ұлжалғас Айтжанова.
Елорда тұрғыны Алтынбек Алдешов те – сергіткіш сусындарды көп қолданатындардың бірі. Бір жыл бұрын есінен танып, ауруханаға жеткізілген ол қазір энергетикалық сусындардан түбегейлі бас тартқан.
– Компьютерде көп жұмыс істеймін. Видео монтаждаймын, сонымен күніне 10 сағаттан артық уақытым мониторға телмірумен өтеді. Көзің де, өзің де шаршайсың. Маған «Gorilla» күш беретін. Күніне 4-5 құтыға дейін ішетін болдым. Кейде тамақ та ішпей, энергетикалық сусынды ішіп жүре беретін едім. Алайда жарты жыл бұрын көзім қарауытып, денем әлсіреп, жиі естен танып қалатын болдым. Оны бір күні анам көріп, бірден дәрігерге апарды. Әрине, жақсы жаңалық естімейтініміз анық еді. Дәрігерлердің «Энергетикалық сусындарды осылай іше берсең, өліп кетуің де мүмкін», дегенін естіп анам ондай сусындарды ішуге мүлдем тыйым салды. Басында қиын болғанын жасырмаймын. Аптасына 1-2 рет ішіп те жүрдім. Кейін оны сумен алмастырдым. Солай энергетикалық сусындарды іздемейтін де болдым, – деді А.Алдешов.
Энергетикалық сусын – кофеин, таурин, глюкоза және басқа да үдеткіш ингредиенттермен байытылған сұйықтық. Теориялық тұрғыда сусын мидың белсенділігін арттырып, физикалық күш кезінде оған қарсы төзімділік пен қосымша қуат беруге тиіс. Бірақ сарапшылардың айтуынша, сусын құрамындағы кофеиндік заттар адам бойындағы бір тәулікке жететін қуатын 2-3 сағаттың ішінде жұмылдырып, сол сәтте белсенді болуына сеп болады да, артынша организм әлсіреп, денесі зорығады.
«Жедел хирургия бөлімшесіне асқазанның жедел ойық жарасы мен эрозиясынан қан кетумен түскен жас жігіттерді көп байқадым. Сондай-ақ қабылдау бөліміне іштің түсініксіз ауыруы, жүйке қозуы, мазасыздану, жүрек айнуы, дәреті бұзылған жас жігіттер көп жүгінеді. Кейбір науқастарды жансақтау бөліміне жатқызуға тура келеді. Мұның бәрі абдоминальды органдардың жедел хирургиялық ауруларын диагностикалауда қиындықтар тудырады, хирургтер мән-жайды анықтау үшін диагностикалық лапароскопияға жүгінетін жағдайлар болады. Барлық жағдайда науқастар энергетикалық сусынды күніне 3-4 құтыға дейін ұзақ уақыт қабылдағанын айтады», деді жоғары санатты хирург-дәрігер, С.Д.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ №1 хирургиялық аурулар кафедрасының профессоры Абылай Баймаханов.
Негізі энергетиктерде кофеин көп. Мысалы, бізде танымал «Redbull» сусынының 250 миллилитрінде 80 мг кофеин бар. «Monster» сусынының 480 мл – 160 мг кофеин, «Gorilla» мен «Dizzy» сусынында 100 мл – 30 мг кофеин бар. Бұл сусындар жоқ дегенде 0,3 және 0,5 литр болып сатылады. Ал сарапшының айтуынша, адам бір күнде 63 мл кофеиннен артық тұтынбауы қажет. Бұған қоса, сергіткіш сусын құрамында қант көп.
«Бұл сусынды қан қысымы жоғары адамдарға мүлдем ішуге болмайды. Расында кофеинді аса көп пайдалану өлімге алып келеді. Энергетикалық сусынға тәуелді болмас үшін суды көп ішу қажет. Осылайша, сусынға деген қажеттілікті басасыз. «В» тобы витаминдерін және магний ішіп, арасында жеңіл спортпен шұғылдану керек», деді отбасы нутрициологі Лилия Ма.
Сергіткіш сусындарды тұтынудың ауқымы жыл сайын артып келеді. Қазір дүкен сөрелерінде жалған энергетикалық сусын саудалап жүргендер де бар. Құзырлы органдар былтыр 364 энергетикалық сусын түрін сынақтан өткізіпті. Сөйтсе 30 түрлі өнім техникалық регламент талаптарына сай келмей шыққан. Оның бесеуі қауіпсіздік, 10-ы өнім қоспалар көрсеткіштерін, ал 17-сі таңбалау талаптарын бұзған. Ескере кететін тағы бір жайт, қауіпті энергетикалық сусындардың барлығы шетелден келген. Мәселен, ресейлік сусындардың құрамында натрий бензоатының мөлшері нормадан асып кеткен. Ескере кетсек, бұл қоспа өнімнің жарамдылық мерзімін ұзарту үшін пайдаланылады.
Жақында Шымкент қаласында да энергетикалық сусындарды заңсыз әзірлеген жасырын цехтың жұмысы әшкереленді. Тексеру барысында сусын толтырылған 21 мың контрафактілі тауар тәркіленген. Микробиологиялық зерттеу ұлттық орталығының жасаған сараптама қорытындысы бойынша, тәркіленген тауар тұтынуға мүлдем жарамайды әрі адам ағзасына өте зиянды болып шыққан. Қаржылық мониторинг агенттігінің қызметкерлері цехтың ішінен мұнан бөлек бос құтылар, қақпақ, құрғақ қоспа мен қаптама заттарын айғақты зат ретінде алды.
Ең сорақысы қоғамда ата-ана мен мемлекет тарапынан жеткілікті бақылаудың да жоқтығы жасырын емес. Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығы оқушылар арасында сауалнама жүргізген еді. Оған еліміздің 20 өңірінен 11-15 жас аралығындағы 8,5 мыңнан аса оқушы қатысқан. Нәтижесінде, жасөспірімдердің шамамен 45%-і энергетикалық сусынды ішіп көргенін мойындады. Ал кәмелетке толмағандардың шамамен 3%-ы күн сайын энергетикалық сусынды ішетінін растаған. Осы ретте Үкімет отырысында Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғиният энергетикалық сусындарға жас ұрпақтың құмартуы алаңдаушылық туғызып отырғанын айтты.
«Саламатты өмір салты дағдыларын қалыптастыру бойынша медициналық-санитарлық алғашқы көмек ұйымдарында 452 саламатты өмір салты кабинеті, 4 608 денсаулық мектебі, темекіге қарсы кабинет және 157 жастар денсаулық орталығы жұмыс істейді. Темекіні тұтынуды азайту үшін 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап темекі өнімдеріне акциздің ставкалары көтерілді. Тұтынудың электрондық жүйелерінің (вейптер), олар үшін хош иістендіргіштер мен сұйықтықтардың айналымына толық тыйым салуды енгізу бойынша Мәжілісте заңға өзгерістер қарастырылды. 21 жасқа дейінгі адамдарға энергетикалық сусындарды сатуға тыйым салуды енгізу жөніндегі норманы талқылау рәсімі жүргізілуде», деді министр.
Айта кетейік жүргізілген зерттеулердің кейбірінде жасөспірімдердің энергетикалық сусын ішулері мен агрессивті мінез-құлық танытулары арасында өзара байланыс бары анықталған. Әсіресе, осындай сусындарды күнделікті ішетіндерде ашушаңдық көбірек байқалған. Сондықтан энергетик тұтынудың қауіптілігі мен сусынға тыйым салу мәселесі бүкіл әлемде қызу талқыланып жатыр. Бүгінде энергетикалық сусындарды «құрықтауда» Түрікменстан Қазақстанды басып озды. Ал Қырғызстан билігі «Жарнама туралы» заңына өзгерістер енгізіп, энергетикалық сусындарды жарнамалауға толығымен тыйым салды. Бұған қоса Өзбекстан, Әзербайжан, Беларусь, Қырғызстан да энергетикалық сусындарды кәмелет жасына толмағандарға сатуға тыйым бар. Франция, Дания және Норвегияда сергіткіш сусындар тек дәріханаларда ғана сатылады екен.
