Бауырмалдық

Ғұмырбаянына үңілетін болсақ, 50-жылдары «әдебиеттен бақытын іздеп келген» Қабдыкәрім ақынның қолтығынан демеп, ағалық жан­ашырлық танытқан екі адам болса, соның бірі – Мұзафар Әлімбаев. Мұзағаң ол кезде өзінің шығармашылығымен Алматыны мойындатып үлгерген, майданда жүріп-ақ жауға қаруымен қатар қаламын сілтеген тұлға еді. Бейбіт өмір­ге оралғаннан кейін оның ғұмыр бойы балалар әдебиетімен, даналық дү­ниелерді тудырумен айналысқанын көзіқарақты оқырман жақсы біледі. Шын мәнінде, 9 жасында «халық жауының» баласы атанған Қабдыкәрімнің болашағы бұлыңғыр еді. Бала кезінен туған ауылында түртпек, қағажу көріп жетілген, соғыстан кейін бозбала шағында наға­шы­сын паналап Керекуге көшіп келген талапты жас келешекте асқар тауды да бағындыратынына сенді.

Мұзағаңның естелігіне сүйенсек, өзінен 5 жас кішілігі бар Қабдыкәріммен 1947 жылы желтоқсан айында әскери сапта танкіші-офицер болып жүріп туған елге – Керекуге келгенінде таны­сыпты. «Келген күні ертеңінде облыстық газет «Қызыл ту» редакциясына тарттым. «Қызыл ту» – менің әдеби анам: тырнақалды өлеңім 1939 жылы 18 мау­сымда сол газет бетінде жарық көр­ген-ді. Газет тігіндісін 3-4 күндей ақ­тарып, өлең-жырларды, дәйекті очер­ктерді сүйсіне оқыдым. Бір күні редакцияда қаладағы жас ақын Қабдыкәрім Ыды­ры­совпен таныстым: облыстық атқару кеңесінде нұсқаушылық қызметте екен. Қиялшылдарда қыбын тауып қиыстыра алмастай егіз ұқсастық болады екен», деп жазады Мұзафар Әлімбаев. «Қызыл ту» газетіндегі өлеңдерін оқып, жаны сүйсінген майдангер ақын мен жас оғлан ойда жоқта осылай жолығысады. Соның алдында ғана жас Қабдыкәрім ол кезде атағы дүрілдеп тұрған Қалижан Бекхожинмен танысып, оның тапсырмасымен «Жылқышы сыры» деген ұзақ өлең жазып әкеліп, газетке бастырған екен. Он тоғыз жастағы жігіт өлең өлке­сіне осылай жолдама алды.

Әуелде Қалижан, Мұзафар аға­ла­рымен хат алысып тұрған Қабдыкәрім 1952 жылы өзінің дарынына сеніп Алматыға қоныс аударуды жөн көреді. Алматыға отбасымен – анасымен, жас келіншегімен көшіп келеді. Қабекеңнің бір естелігінде «Керекуден Алматыға пойызбен 5 күн көшіп едік» дегені бар. Оның Алматыда күтіп отырған жақын-жұрағаты жоқ еді. «Халық жауының» баласы деген «құйыршығы» тағы бар. Қаламгер інісінің көзсіз тәуекелшілдігіне ағалары таңғалады. Ұсынылып тұрған қызмет жоқ... Неменеге, кімге сенген? Кейін Мұзағаң бір естелігінде жазғандай «Қабдыкәрім сонда тәңірім сыйлаған ақындық талантына ғана сүйенген екен!». «Бұл шындығында нағыз шынайы ерлік еді. Ақын ағасы Қалижан Бекқожиннің үйінің ауласындағы жертөлеге жайғасып, алматылық тірлігін бастады. Қабдыкәрім 10-11 жасында «халық жауы» деген жала жабылған әкесінен айырылып қалған бала еді. Сол жаланың кесапаты алдынан кесе-көлденең шықты да отырды: Алматыдағы еш мекеме қызметке алмады», деп жазады Мұзағаң.

Қабекеңнің шығармашылығында балалар әдебиеті ерекше орын алады. Оның қи­сыны да бар. Алматыға келген соң Қабдыкәрім Мұзафар ағасын жаға­лап, ол басқаратын редакцияға жиі барып тұрады. Ол кезде Мұзафар Әлімбаев, Мұ­қан Иманжанов секілді ағалары «Пио­нер» журналының бөлім мең­герушілері еді. Олар қолғабыс болсын деп, Қабдыкәрімге пионер отрядтарынан, жал­пы мектеп өмірінен тапсырмалар бе­ріп, нақтылыққа құрылған суреттемелер жаздырып, жас жігіттің күнкөрісіне хал-қадерінше көмектесіп бағады. Кейбір ма­териалдарын бүркеншек атпен де жа­риялаған.

Шындығында мұның барлығы Қаб­ды­кәрім үшін өте үлкен көмек еді. Бір­те-бірте Қабдыкәрім мінезінің жұғым­дылығын, қай іс тапсырылса да ыж­да­ғатпен орындайтын қабілетін танытып, сенім артуға болатынын дәлелдейді. Бұл оның кейін балалар газет-журналында, «Қазақ әдебиеті» газетінде жауапты қызметтер атқаруына жол ашады. Әрине, қандай мерзімді басылымда, Жазушылар одағында басшылық қызметте жүрсе де, Қабдыкәрім Ыдырысов ең алдымен ақын екенін, әдебиет алдындағы миссиясын ұмытқан емес. Кейін ол Мемлекеттік кітап палатасын, «Жалын» баспасын басқарады. Қандай жоғары лауа­зымда жүрсе де, Қабдыкәрім Ыдырысов өзі­нің бір кезде қанатын қатайтқан, қол­ты­ғынан демеген Қалижан, Мұзафар сын­ды ағаларын жиі еске алып айтып оты­­рады. Тіпті Қалекеңе «Алматыға алты­ өлеңмен алдырған» деген өлең жолын арнайды.

Мұзағаң Қабдыкәрім інісіне Алматы­­да тек күнкөріс қамын жасауға көмек­тес­кен­ жоқ. Қабдыкәрімнің әлі тың, ешкім аяқ баспаған тақырыптарға баруына қол­дау-қолпаштау көрсетіп отырды. Соның бірі – қазақ әдебиеті тарихында репрессия тақырыбында жазылған алғашқы шы­ғар­малардың бірі – «Әке жолы» поэ­ма­сының тууына тікелей себепші болуы. Бұл кезде Қабекең бауырын жазып шаба алатын бесті аттай жетілген кезі болатұғын.

Мұзағаң өзі сөйлесін: «Қабды­кәрім­мен жеке бір кездескенімде: «Асыл әкең асулардың, ғасырлардың ар жағында еске­русіз қалмауы үшін, сен ескірмес ескерт­кіш боларлық есті дүние тудыруың керек емес пе?» деп, тықақтатып тынышын алғандай болушы едім. Содан бір күні дас­танының машинкаға басылған ал­ғаш­қы нұсқасын алып келіп көрсетті. Аталуы – «Әке жолы». Сәтімен табылған сара атау екен... Мен алып қалып, шұқ­шия­ оқуға кірістім».

Бұл әңгімені арада көп уақыт өткенде, 2006 жылы қыркүйек айында Халық жазушысы Мұзафар Әлімбаевтың өзімен үйінде сұхбаттасқанымда да қозғап едім. Мұзағаң сонда «Әке жолы» поэмасының әр деталін автормен бірге отырып тал­қы­­ла­ғанын айтып еді. Қабдыкәрім ұжым­шар басшысы болып жүріп ұсталып кет­кен әкесі Ыдырыс Мұстафиннің асқар аза­маттығын әлеуметке тайға таң­ба бас­қандай танытуды мақсат еткен. Тек өзі­нің емес, сондай бақытсыз жағ­дайды бас­тан кешкен тұтас бір буынның қа­сі­ретін, жетім баланың, жесір ананың зарын жеткізуге талпынған. Ал қасіретті поэ­­мада жеткізу үшін үлкен өнер керек. Оған нанымды сюжет, сенімді сурет керек. Қаб­дыкәрім соны табады. Мұзағаң поэ­­ма­­ның кейбір тұсын жатқа айтатын бол­ған.

«Арқаның ақырған аязында арқаңа мұздай суды құйып жібергендей тітін­діреді, түршіктіреді. Жас талантты, қабы­лан жүректі бауырымды құшақтап, маңдайынан сүйіп, төсіме қыстым: «Осы жалынды шабытыңнан айнымай, ыс­тығыңды суытпай, жалғастыра бер!» де­дім», деп жазады кейін естелігінде Мұзағаң.

Ағасы мен інісі арасындағы сый­лас­тық қандай керемет сезім десеңізші! Кереку өңірінен түлеп ұшқан Мұзағаңа да «Естай-Қорлан» поэмасындай өлмес туынды жазуға себепші тұлға ағасы Қалижан Бекқожин болатын. Оны Мұза­фар ақынның өзі айтқан: «1962 жыл­дың бас кезінде Қалекең маған: «Өз дарыныңды эпикалық жанрда неге сы­намайсың? Естай мен Қорлан трагедия­сын сенен артық білетін кім бар, айтшы? Іркілме. Ізден. Күреске түспегеннің қырғын батыр екенін кім танысын?» деді. «Естай-Қорлан» дастаны сондай игі түрткіден кейін қалам жемісі бо­лып дүниеге келген еді». Яғни бір кез­дері Мұзағаңа «Естай-Қорлан» поэмасын жазуға ағасы Қалижан Бекқожин ықпал етсе, Қабдыкәрім Ыдырысовқа «Әке жолы» дастанын дүниеге әкелуге Мұ­зафар Әлімбаев түрткі болған екен. Бұл әдебиеттануда сирек кездесетін бауырластық.

Мұзағаң мен Қабдыкәрімнің отбасылары аса жақын араласып, сыйласқан. Бұл туралы Мұзафар Әлімбаевпен 2006 жылғы Алматыдағы кездесуімізде ақынның өзі тебіреніп айтқаны есімізде. Әсіресе анасының ақылдылығына ерекше тәнті болған. «Қабдыкәрімнің ақын болып қалыптасуының негізі – қайсар анасының тәрбиесінен» дегенді Мұзағаңның аузынан естіп едік. Шындығында, 1937 жылы жұбайы Ыдырыс біреулердің көрсетуімен ұсталып кеткенде, Қаб­ды­кәрім екі қарындасымен анасы Жек­тайдың (шын есімі Зейнелғарап) қо­лында қалады. Жесірлік қасіретін, «ха­лық жауының» әйелі деген өсек-аяң, қорлықтың небір бәлесін тартса да, анасы қайсарлықтың үлгісін көрсете білді. Кейін Қабдыкәрім жетіліп, жар сүйіп, төрт ұлды болған қызықтарынан қалмай бірге ортақтасқан Мұзағаң Жек­тай анасының данышпандығына таңғалып, таңдай қағып, сүйсініп келген. «Қабдыкәрімнің анасы жаратылысынан бөлек адам еді. Бірде ол ұлы Қабдыкәрімге: «Мұзағаңды ренжітсең, саған ақ сүтімді кешпеймін» депті. Сонда менің қадірімді арттырып тұрғаны ғой. Ондай сөздің баласына ауыр тиетінін біледі, әрине. Алла ақылы кемел ананы беріп, Қабдыкәрімге әкесінің жоқтығын сездірмеген ғой. Бойындағы қажыры мен қасиетінің молдығы соншалық еді. Мен мұндай ананы көрген жоқпын. Сырттай қарасаң қарапайым ғана адам тәрізді. Алайда артық сөзі жоқ, парасаты асқан ана. Және өзі ұйымдастырғыш болатын. Барлық той-қуаныштарын бөлістік. Сол шақтарда ағайынның басын қосып отыратын анасы болатын», деп тебіреніп еді Мұзағаң сол әңгімесінде.

Мұзағаңның естелік дүниелерін шолып отырсақ, Қабдыкәрім інісінің шығармашылығын өмір бойы бақылап келгендей көрінеді. Өзінің жеке ақындық еңбегі бір бөлек, інісінің де ізденуін өз қадағалауына алатындай бойында не құдірет болған десеңізші! Мысалға, бір жазбасында М.Әлімбаев Қабдыкәрімнің шығармашылығы туралы: «Эпикаға, оқи­ғалы өлеңге оңтайлылық – бұл ақынның ерте танылған ұтқыр қыры. Белгілі бір ситуация, оқиға шеңберінде, белгілі бір әрекет ауданында ғана сөйлеу мен суреттеу авторды ауаға жайылдырмайды, нақты жырлауға, жып-жинақы болуға, шыншылдыққа бастайды; тартыс жібін босаңсытпауды тілеп қана қоймай, қатаң талап етеді. Қабдыкәрімнің өзі хикая деп атаған «Жез леген» мен «Портфель туралы баллада», «Естелік» атты туындылар – балалық шағы соғыстың сұрапыл жылдарына тұспа-тұс келген, «он үште отты жылдың бар салмағын көтеріп, жұртпен бірдей» бөліскен жас жеткіншектердің ауыр сында ысылып, еңбекте ерте есейгеніне көркемдік куә. Сюжеттік өлеңді сомдау үстінде ысылған қалам үлкен эпикаға құлаш ұрғызды. Әлбетте, ақын Қабдыкәрім Ыдырысовтың отыз жылдық шығармашылық тарихындағы шеберлік биігі – «Әке жолы» атты лирикалық-драмалық поэмасы. Жеке адамға табыну кезінде дауасыз дерттей етек алған репрессияны бір отбасы болмысын суреттеу арқылы өзіндік тәсілмен оңтайлы жеткізген. Қызыл қанды қиянатқа ішіңнен лағнет айтқызады», деп баға береді.

М.Әлімбаев өзінің шығармашылы­ғын­да қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін зерттеумен, дамытумен айналысқаны мәлім. Ол Қабдыкәрімнің әншілігін, ертедегі ұмыт қалған әндерді жаң­ғыртатын қасиетін тап басып көрсете алған. «Ақын мұрасының салмақты бөлігі – ән-өлеңдер. Ыдырысовтың бұл жанрда да бағы жанғанына куә боламыз. Оның ән-өлеңдері 1986 жылы «Өнер» баспасынан «Ән – көңілдің ажары» сериясымен жеке жинақ болып тарады. Аты – «Қайдасыңдар, дос­тарым». Аз ғана ғұмырында ақын жүз шақты әнге өлең жазыпты немесе оның жырларына жүз шақты ән шығарыпты. Біз Қабдыкәрім сөзіне жазылған ән-өлеңдермен күнбе-күн қауышамыз. Солардың ішінде бүкілхалықтық сүйіс­пеншілікке бөленгені қаншама? «Баян­ауыл вальсі» бүкіл қазақ баласының құ­лақ құрышын қандырған сөз бен саздың сәулетті одағы еді ғой. Бірде біздің үйде соңғы болғандарының бірінде Оңтүстік Қазақстан өңірінен үйреніп келген «Айнам-ау» әнін дастарқан басына жиналған достар қаншама рет қолқалап, өзіне қайталап шырқаттырып еді-ау. Сонда Қабдыкәрім кереметтей қанаттанып еді», деп жазады тағы бір еңбегінде.

Қабдыкәрім Ыдырысовтың еңбек­те­рінің арасында Мұзафар Әлімбаев ағасының 50 жылдық то­йында жазған дүниесі бар (1973 жыл). Онда ол: «Бір қыз бар Маралдыда...» деп бас­та­латын бұл әнді білмейтін, оны айтқанда тебіренбейтін бір қазақ жоқ. Өйткені ол өз заманында шын асыл жүректен толқыған сұлу махаббат гимні десе болғандай. Осы ән кішкентай Мұзафардың жүрегіне берік ұялаған. Педучилищеде оқып жүргенінде өнерсүйгіш талапты жас Естай ақынның қасынан қалмай жүріп, бұл осы мұңлы махаббаттың жұмбақ сырына жіті үңілген. Кейін осы құпия сыр-сандық түбінен ақтарылып шығып, бұдан бір-екі жыл бұрын «Естай-Қорлан» атты поэ­ма болып шырқалды. «Естай-Қорлан» – шынайы махаббаттың жалауы. Бұл шығарма – ақын М.Әлімбаевтың талантты туындысы» деп ақын ағасының шығармашылығы туралы тіл қатады, тебіренеді, жүрегімен толғанады.

Өкінішке қарай, талантты ақын Қаб­дыкәрім Ыдырысов 1978 жылы қараша айында 50 жасында оқыстан дүниеден өтті. Тағы бір жерлес ақын, сұл­танмахмұттанушы Дихан баба Әбілевтің қазанамасында жазғанындай, «ракетадай аспанға жыр жұлдыз боп атылатын нағыз дер шағы еді». Орыстың репрессия тақырыбында жазған Дудинцев деген қаламгері «Белые одежды» деген романы үшін Мемлекеттік сыйлықты алса, дәл сол тақырыпты аса жоғары көркем дәрежеде аша білген Қабдыкәрімнің «Әке жолы» поэмасы дер кезінде өз бағасын толық алды деуге келмейді. Ондай тақырыпта поэма жазу өз заманындағы батырлықтың бір көрінісі еді. Екінің бірі бара алмап еді.

Қабдыкәрім дүниеден өткеннен кейін ол туралы, әдебиеттегі ізі, еңбегі туралы бірнеше мәрте мақала жазған ағасы Мұзафар Әлімбаев болды. Қандай еңбегінде болсын Қабдыкәрімнің әде­биетке адалдығын, балаша аңғалды­ғын айтады. «Қабдыкәрімнің пешенесіне қасіретті балалық, қасиетті ағалық, қанатты ақындық бұйырыпты», деп інісінің шығармашылығына жоғары баға беріп кетті.

Нұрбол ЖАЙЫҚБАЕВ,

Павлодар облыстық «Saryarqa samaly» газетінің бас редакторы