Қойсана ана

Ержүректігі мен баһадүрлігі аңызға айналған Ағыбай батыр туралы халық арасында не­бір қызық хикаяттар, өлең-жыр­лар, қисса-дастандар туған. Ағы­бай бастаған қол жауды алмай қой­майтын болған. Ерлігіне ақы­лы сай батыр бастаған іс қа­шанда халық тіле­гінен шығып, жақ­сылықпен бітіп отырған. Сон­дықтан да ел оны «Ақжолтай ба­тыр» атап кеткен. Ал жауға шап­­қан сарбаздар Абы­лаймен қатар Ағыбай атын да ұранға ай­нал­дырған. Ол туралы аңыз-дас­тандарды кәріқұлақ қа­риялар әлі күнге дейін майын тамыза әң­гімелейді. Сол аңыздардың ішінде батырдың анасы Қойсана ту­ралы да айтылады.

Ағыбай батырдың шешесі Қойсана ана Тарақты руынан. Абылай ханның ту ұстаушысы Бай­ғозы батырдың қызы, Най­мантай батырдың немересі екен. Ел аузындағы:

«Тарақтыдан Байғозы

Бұ да асқан ер еді,

Наймантайдың қамшысы

Сойылдан қатты дер еді»,

деген өлең жолдары осы ерлерге сүйініш­пен арналса керек.

Қойсана да бабаларына ұқ­сап батыр болған. Ағыбайға аяғы ауыр кезінде көшіп келе жат­қанда алты қарақшы көшіне тиіп, жалғыз әйел ұрыс салып, қолына бақан алып, алтауын да ұрып түсіре беріпті. Жау бірін-бірі сүйеп әйел­ден жеңілген соң бі­реуі тұрып: «Қояйық, бұл әйелдің күші емес, ішіндегі арыс­танның күші ғой», деп жүріп кеткен екен.

Ағыбайдың әкесі Қоңырбай батыр­­дың жас кезінде өлген. Бұл кезде Ағыбай батырмен Наубай деген кісі әрі тұстас, әрі немере ағайын екен. Наубай ел жегіш, қа­таң бо­­лыпты. Бәсіресі Қара­бесті деген жақсы атты он үш жастағы Ағы­бай жыл­қыдан ұстап әкелсе, Нау­бай ай­қайлап, «мына Қарабесті атты кім әкелді, бері әкел атты!» деген соң, Қой­сана жүгіре шық­қан баласының соңынан қоса ілеседі. Сонда Ағыбай: «Ат өзімдікі, бер­меймін», деп та­ласқан екен, Наубай қылы­шын Ағыбайға ала ұмтылғанда, Қой­сана: «Балама тиме, атың құ­рысын!», деп әлгі жануарды шешіп береді.

Қайнысы Наубай кеткен соң Қой­санаға ой түседі: «Мына Нау­бай малыма не қылмады? Өстіп жүріп бір күні жалғыз баламнан айырылармын. Жаңа бала­мен атқа таласып, қылышын ала ұмтылды. Мен болмасам бала атты бермей, Наубай өлтіріп кетсе қайттім?! Қой, мен ұлымның аманында төркініме жетейін», деп ел жаққа түнде жүгін артып көшкен екен. Көшіп келе жатып, екі күннен соң көп қоңсысы бар бір ақ ауылдың үстінен тап болады.

Бұл – Қасым төренің (Кенеса­рының әкесі) ауылы екен. Ауыл­ға тақап анадай жерге қонған соң құдыққа суға барса, кешегі Нау­бай тартып әкеткен Қарабес­ті ат құдық басындағы шалғында ар­қан­даулы тұр екен. Қойсана ертеңіне хан ордасына барып, есі­гінен ізет етіп, тізе бүгеді. Қа­сым шаруасын сұрайды. Сонда Қойсана: «Баламның жалғыз атын кеше Наубай тартып әкетіп еді, сізге тарту етіп кетіпті. Соны сұрай келіп отырмын», дейді. Қа­сым төреге Наубай аттың мақ­тауын жеткізсе керек. «Бір кісіге жүген сал­ғызбайды. Ол үшін мықты екі жігіт ке­рек» деп. Осы сөз есінде қалған Қасым әйел­дің көңілін аулап: «Атың әне тұр, атыңды барып жүгендеп ал, ала алмасаң ар­қаннан қозғама, солай тұрсын», дейді. Оны­сы ат әйелге әл бермейді деген ойы еді.

Қасым «өзім көремін» деп үйдің ішінде есікті шалқасынан аштырып, қарап отырыпты. Қойсананың орамалы желп еткенде ұйықтап тұрған ат үркіп, ышқынғанда қазығын жұлып кетіпті. Сол кезде Қойсананың қолына қазық тиіп, тартып қал­ғанда шалқасынан түсіпті. Бірден жүгендеп, үстіне мініп алып, екі аяғын екі қолтығына салып шауып ала жөнеліпті. Ат пен әйелдің алысып, әйелдің қай­раты асқанын көрген Қасым төре қайран болып: «Мына дүз­қа­радан туған бала тегін болмас», деген екен.

Қойсана атты алып келгеннен кейін «Наубай бізді өлтіреді, неде болса кө­шейік», деп түнде бір түйеге мініп, бір түйені жетек­теп көшіп кетеді. Сол кезде әй­гілі Ағыбай батыр 13 жаста еді...

Марат ӘБСЕМЕТ,

тарих ғылымдарының докторы, профессор