Облыстық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми хатшысы Асхат Сайлаудың айтуынша, Тапал ахун қорынан Сағди Ширазидің «Гүлстан» поэмасы табылыпты. Парсы тілінде жазылып, Шығыстағы әдеби жауһарлар қатарында тұрған бұл туындының Сыр бойында сақталғаны туралы осы уақытқа дейін белгісіз болып келген. Сонымен қатар құнды еңбектер қатарында Мұхаммед Мұхиуддин Аурангзеб Аламгирдің «Фатауа Аламгир», Масуд ибн Махмуд ибн Юсуф әс-Самарқандидің «Салоти Масуди», Шейх Әли әл-Қаридің «Джам’аль-уасаиль фи шарх аш-Шамаиль», Мұхаммед Мұрад Рамзидің «Талфик аль-Ахбар», Лутфулла ән-Насафи әл-Киданидің «Хуласи аль-Кидани», Убайдулла әл-Махбубидің «Мұхтасар әл-уахая фи масаил әл-хидая», Әл-Халабидің «Халабисағир», «Мултака ал-Абхур», Мұхаррам ибн Мұхаммед аз-Зайлидің «Хадиййат ас-салук фи шарх тухфат аль-мулюк» атты еңбектері бар.
– Тағы бір айта кетерлігі, бұл ғалымдардың көпшілігіне Осман империясы кезінде Сүлеймен сұлтан қамқорлық жасаған. Өз басқаруы кезінде империяны гүлдендірген даңқты сұлтан ханафиттік бағыттағы осы еңбектердің жарыққа шығып, елге таралуына ықпал жасапты, – дейді Асхат Сайлау.
Бізде сол тұстағы ел арасындағы ағартушы тұлғалар туралы дерек әлі де кемшін. Біз олардың көпшілігін тек діни бағытпен шектелген деген шолақ пайым жасап жүрміз. Мысалы, Сағди Ширазидың кітабын XIX ғасырда ұстаған Тапал ахунды сол тұстағы әдеби ағымдардан хабарсыз болды деп айта алмаймыз. Қорына осындай қырық шақты құнды еңбек жиған қайраткер солар арқылы елді ғылым-білімге үйретіп, айналасына тәрбие берген.
Араб, парсы, түркі тілдеріндегі бұл еңбектердің біразын Мысырдағы әл-Азһар университетінің дінтанушы-ғалымы Мәлік Төлебай тәржімалап, тарихи танымдық бағыттағы бастамаға үлкен үлес қосып келеді. Ғалымның көмегі арқасында Тапал ахун қорындағы кітаптардың ХІХ-ХХ ғасырларда Ресей, Өзбекстан, Үндістан және Мысырдың баспаларынан жарық көрген «Фатауа Аламгир», «Салоти Масуди», «Джам’аль-уасаиль фи шарх аш-Шамаиль» деген атаулары мен жалпы мазмұндары белгілі болды. «Фатауа Аламгир» мұсылман елдерінде «Әл-Фатауа әл Индия» деп аталады. Кітаптың негізгі мазмұны Исламдағы шариғат заңдары, жалпы этика, әскери стратегия, экономикалық саясат. Тарихи деректерде еңбектің шығуына Ұлы моғол империясының даңқты падишаһы Мұхаммед Мұхиуддин Аурангзеб Аламгирдің ықпал жасағаны айтылады. Ғалымдар кез келгеннің қолына түсе бермейтін құнды дүниені Тапал ахун Самарқаннан алып келген болуы мүмкін деген болжам жасайды.
Ал Масуд әс-Самарқандидің «Салоти Масуди» еңбегінің құндылығы шариғат институттары мен өмірлік мәселелерге толығымен арналып, ерекше ғылыми стильде жазылғандығы. Кітапқа беделді 84 діни басылым, белгілі 125 сахабадан жеткен хадистер, 129 имамның өсиет әңгімелері жинақталған. Кітап авторы әртүрлі жалған ағымдардың құқықтық мәселелерін шешу барысында өз пікірін білдірген.
Жоба барысында Марал ишан Құрманұлының (1780-1847) үлкен ұлы Қалмұхаммед (Қалқай) ишанның немересі Абдулхамит ишан Әбдірахманұлы (1905-1960) пайдаланған кітаптар да зерттелді. Ел ішіндегі деректерде Қалқай немересі Абдулхамит жайлы естеліктер көп сақталған. Солардың бірінде оның әкесі Әбдірахман мақсұм Меккеде атақты Осман сұлтаны ІІ Абдулхамитпен бірге қажылық парызын өтейді. Әбдірахманның білімдарлығын мойындаған ІІ Абдулхамит сұлтан мақсұмға Ыстанбұлда қалып, діни қызметпен айналысуға ұсыныс жасайды. Алайда сұлтанның бұл ұсынысын Әбдірахман орындай алмайтынын білдіріп, елге қайтуға қам жасайды. Қоштасар сәтте Осман сұлтаны ІІ Абдулхамит Әбдірахман мақсұмға достығының бір белгісі ретінде ұлына өз есімін беруге қолқа салыпты деседі. Сөйтіп, Әбдірахман мақсұм 1905 жылы дүниеге келген ұлына азан шақырып, ірі саясаткер ретінде Еуропа билеушілерін мойындатқан ІІ Абдулхамит есімін қойған екен. Кейін халық оны Әмит ишан деп атап кетеді.
Әмит ишан жастайынан Құран Кәрімді жүргізіп оқып, он үш жасқа келгенше Сыр бойындағы белгілі Убайдулла, Бәжім, Иманалы молдалардан, кейін өзінің әкесі Әбдірахман мақсұмнан діни дәріс алады. Білімге, өнерге өте құштар Әмит ишан одан әрі білімін жетілдіру мақсатында 1919 жылы Бұқарадағы Көкілташ медресесіне оқуға түсіп, алғырлығымен ерекшеленеді. 1926 жылы медресені үздік тәмамдап, жан-жақты терең білім алып шыққан ол араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін еркін игеріп, діни әдебиеттерді қазақ тіліне аударады. Өзінің терең білімдарлығының арқасында діни білім мен медицинаны үйлестіру арқылы тәбиб ілімімен науқастарды шөптен жасалған дәрілермен, жүйке ауруларын дұғамен емдеп жазып жіберіп отырған.
Кеңес билігі біржола орнағаннан кейін Әмит ишан большевиктердің қысымына шыдамай, біршама уақыт Тәжікстанға кетуге мәжбүр болады. Кейін 1946 жылы Байғазы Тәжібаев есімімен елге қайта оралады. Өмірінің соңына дейін халыққа қызмет еткен ишаннан бір сандық қолжазба қалады.
Жоба барысында музей қызметкерлері Асхат Сайлау, Ләззат Жалғасбайқызы және әл-Азһар университетінің оқытушысы, дінтанушы-ғалым Мәлік Төлебай араб-парсы тілдерінде жазылған 4 кітаптың жалпы мазмұнын қазақ тіліне аударып, электронды көшірмесі музей қорына өтті. Солардың бірі башқұрт ұлтының өкілі, өз заманының қабырғалы қайраткері Мұхаммед Мұрат Рәмзидің «Талфик Әл-Ахбар» кітабы. Ол бұл еңбекті 1892-1907 жылдар аралығында жазып, Троицк қаласындағы Расулийя медресесінің жетекшісі Шейх Зайнулланың қаржылай демеушілігімен 1908 жылы Орынбордағы «Каримов, Хусаинов және К» баспаханасында басылып шығады. Көп ұзамай билік тарапынан «автордың христиандар әлеміне және жалпы орыстың бәріне арам пиғылы және жеккөрушілік қатынасы байқалады» деген желеумен тәркіленеді. Осындай кедергілерге қарамастан Шығыс елдеріне тез тараған кітап 270 беттен тұрады. Түркілердің шығуы мен даму тарихы, олардың көршілермен қарым-қатынасы, Еділ Бұлғариясының тарихы мен моңғолдар шапқыншылығына дейінгі тұрмысы бейнеленетін бұл туындының тарихи маңызы зор. Сонымен қатар Алтын Орданың құрылуы мен Исламды қабылдауы, орыс патшасы Иван Грозныйдың Қазанды жаулап алғанға дейінгі оқиғалар сипатталған кітап музейдегі құнды жәдігердің бірі.
– Өз кезеңінде айналасына имам әл Бәззазия деген атпен таныс болған Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Жихаб ибн Юсуф әл Кердери Хауарезмидің «Әл-жами Уалджуз» кітабы біз үшін баға жетпес дүние. Кейбір зерттеушілер пікірінше Арал атырабында дүниеге келген ол ханафи ағымындағы беделді ғалымның бірі болған. Осман империясына бағынышты аймақтарда өмір сүрген ғалымның ханафи ағымының шариғат заңдары, фикһ мәселесі баяндалған кітабы ХХ ғасырдың басында мысырдағы әл-Халаби баспасынан жарық көрген. Тағы бір қызығы, орта ғасырлық оқымыстылардың осы еңбектеріне Еуропа ғалымдары да жоары баға береді. Бірақ елімізде бұл туралы дерек тапшы. Көп мәліметті түрік, өзбектің арнайы сайттарынан алып отырмыз, – дейді музейдің ғылыми хатшысы.
Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2004-2005 жылдары музей қорына Сыр бойындағы діни қайраткерлер пайдаланған біршама сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар жинақталған екен. Жоба барысында қордағы Қалжан ахун тұтынды делінген «Халабисағир», «Мултака әл-абхур», «Хадиййат ассалук фи шарх тухфат әл-мулюк» атты кітаптарының жалпы мазмұны зерттелді.
Бір айта кетерлігі, музей мамандарының идеясымен басталған бұл жобаға қаржы қаралмаған екен. Соған қарамастан осы өңірде өмір сүрген діни-ағартушылардан қалған біраз жәдігердің құпиясы ашылды. Сыр жерінен табылып отырған еңбектердің көбін Мысырдағы әл-Азһар университетінің дінтанушы-ғалымы Мәлік Төлебай тегін тәржімалап, зерттеу барысында бағыт беріп келеді.
Ел ішінде мұндай қазына әлі де көп. Мамандар «егер қолдау болса елеусіз қалып келген мұраның біразы жарыққа шығып, ел игілігіне айналар еді» деседі.
ҚЫЗЫЛОРДА
