Форумда Қазақстан, Әзербайжан, Қырғызстан, Түркия, Өзбекстан, Ұлыбритания және басқа да елдердің судьялары мен сот әкімшіліктерінің өкілдері өз тәжірибелерімен бөлісіп, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар арқылы сот төрелігі мен сот әкімшілігіне қол жеткізуді оңтайландыруға бағытталған тетіктерді және қолданыстағы іс-шараларды талқылады. Осы сапарда мен Астана мен Алматы қалаларында болып, сот әкімшілігі саласының дамуымен таныстым.
Бұған дейін 2019 жылы қыркүйекте Қазақстанда өткен IACA халықаралық конференциясына қатысқан едім. Сол конференциядан кейінгі қысқа ғана уақыттың ішінде білікті көшбасшылық, дәйекті және ұйымдасқан командалық жұмыстың арқасында әділеттілікке қол жеткізу, оқыту, басқару, инфрақұрылым, нормативтік актілер мен ынтымақтастық сияқты түрлі салаларда тегеурінді реформалар жасалған. Сот әкімшілігінің бұған үлкен қатысы бар. Бұрын Қазақстанның Әділет министрлігі Сот әкімшілігіне және соған қатысты мәселелерге жауапты еді. Ал 2000 жылы сот билігінің атқарушы биліктен тәуелсіздігі мен автономиясын қамтамасыз ету мақсатында Жоғарғы соттың Сот әкімшілігі комитеті құрылды.
Содан бері Сот әкімшілігі дамып келеді және 2010 жылы комитет Жоғарғы соттың жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаменті болып қайта құрылып, оған соттарды ұйымдастырушылық және материалдық-техникалық қолдауды қамтамасыз ету жүктелген. Ал 2023 жылдың басында Қазақстан Президентінің жаңа тәуелсіз орталық орган – Қазақстан Республикасының сот әкімшілігін құру туралы шешімі сот жүйесі шеңберіндегі басқаруды реформалаудағы шешуші және серпінді сәт болды.
Сот әкімшілігінің құрылымы – БҰҰ, БҰҰДБ, ЕҚЫҰ, CEPEJ және басқа да ұйымдардың халықаралық тәжірибесі мен ұсынымдарына негізделген бірегей институт. Ол мемлекеттік биліктің тәуелсіз тармағы ретінде қызмет етеді. Алда тұрған стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу үшін сот төрелігінің тәуелсіз орындалуын қамтамасыз ету, сот әкімшілігі саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу, сот жүйесі мен соттардың жұмысын жақсартуға бағытталған жүйелі реформаларды әзірлеу қажет. Осыған байланысты Сот әкімшілігі судьяларды әкімшілік қызмет, үкіметтік жұмыс топтарына, комиссияларға және кеңестерге қатысу сияқты негізгі миссиясына жатпайтын функцияларды орындаудан босатты.
Осындай өзгерістердің мысалы ретінде бұрын сот төрағасы еңбек жағдайларын жасау немесе жақсарту, судьялардың жұмыс орындарының эргономикасы және халыққа қызмет көрсету сияқты әкімшілік міндеттерді бақылаған. Жаңа модельге сәйкес сот әкімшілігінің арнайы дайындалған қызметкерлері сот істеріне қатысы жоқ барлық әрекеттерді орындайды және судьялар өздерінің негізгі миссиясы – сот төрелігін жүзеге асыруға толығымен назар аудара алады. Ендігі жерде елдегі биліктің басқа да салаларымен өзара іс-қимыл жасау Сот әкімшілігі арқылы жүзеге асырылады, яғни бұл диалогті ілгерілету, саясатқа қатысты мәселелерді қарау және тиімді басқару үшін өте маңызды.
Бюджетті жоспарлаудағы дербестік
Бұған дейін Қаржы министрлігі бір жылға шығыстар лимитін белгілеп, қандай жобаларды қаржыландыруға болатынын және қайсысы қаржыландырылмайтынын шешетін. Бұл тәжірибе келесі жылға арналған бюджетке және қысқа, орта немесе ұзақмерзімді келешекте қызметтерді жақсарту мүмкіндігіне қатысты үнемі түсініспеушіліктерге алып келген. Сондай-ақ өз кезегінде сот билігінің атқарушы билікке тәуелділігін көрсететін.
Сот реформасының аясында 2022 жылдан бастап шығыстар лимитін алып тастау және конституциялық заң деңгейінде төменгі бюджеттік шекті белгілеу туралы шешім қабылданды. Қазіргі уақытта сот бюджеті мемлекеттік мекемелердің барлық шығынның кемінде 6,5 пайызын құрайды. Жоғарғы соттың кеңейтілген жалпы отырысында әр өңірдің және барлық деңгейлердің делегаттары бюджетті тиісті түрде бөле алады. Қаражатты жоспарлау, қалыптастыру және жұмсауды ұйымдастыру Сот әкімшілігіне жүктелген. Осылайша, соттың өзін-өзі басқару органының судьялардың жалақысының мөлшерін дербес анықтау, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету құқығын іске асыруға мүмкіндігі туды.
Істерді автоматтандырылған бөлу жүйесі
Қазақстанның барлық деңгейдегі соттарда істерді автоматтандырылған бөлу жүйесі (ІАБ) енгізілді. ІАБ іс жүргізу заңнамасының нюанстарын және судьялардың жұмыс жүктемесін ескере отырып, істерді судьялар арасында ешқандай араласусыз бөледі. Осыған байланысты жүйені пайдалану аумақтан тыс соттылық деп аталатын қағидатты қолдануға мүмкіндік берді: ІАБ кездейсоқ түрде істерді бір сот шеңберінде емес, сот пен судьялардың мамандануын ескере отырып, елдің барлық соттары арасында бөледі. Бұл өз кезегінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің толыққанды құралы болып саналады.
Апелляциялық сатыдағы судьялардың алқалы құрамын кездейсоқ автоматтандырылған тәсілмен құру туралы мәселе де осы саладағы әзірлемелердің арқасында пысықталып жатыр. Барлық әрекет электронды журналда редакциялау мүмкіндігінсіз тіркелетінін ескере отырып, ІАБ-ға кез келген заңсыз араласу жауапкершілікке әкеп соғады.
Осы мәселелердің барлығы 2019 жылы қаралған және Жоғарғы соттың жалпы отырысының оны қолдану қағидаларын бекіту жөніндегі өкілеттігін айқындайтын конституциялық заңда көзделген.
Цифрландыру және сот төрелігіне қол жеткізу
Қазақстан халықтың соттарға цифрлық қолжетімділік деңгейі бойынша әлемде 4-орында тұр. Осыған байланысты пайдаланушыға ыңғайлы АЖ қызметтерін әзірлеу нақты уақыт режімінде сот төрелігіне қолжетімділікті жеңілдету үшін маңызды болды. «Түсінікті тілді» қолдану – сот төрелігін адамдарға жақындатудың және оған оңай қол жеткізудің, сондай-ақ оны қамтамасыз етуге ықпал етудің тағы бір жолы.
Соттарға кірудің бірыңғай электронды терезесі 2014 жылы іске қосылды. Осының арқасында істердің 94 пайызы осы жүйе арқылы беріледі. Қазіргі уақытта кез келген пайдаланушы «Face ID» және «Touch ID» арқылы үйден немесе кеңседен шықпай-ақ сотқа жүгініп, құжаттарды электронды түрде бере алады. Бұл қызмет үрдістің барлық қатысушысына іс материалдарымен қашықтан танысуға мүмкіндік береді.
2016 жылдан бастап «Төрелік» ақпараттық-талдау жүйесі деректер алмасуға жедел қол жеткізуді қамтамасыз етеді және электрондық форматқа толық көшуді қамтамасыз етеді. Барлық сот залдары пайдаланушыларды қашықтан аудио және бейнежазбалармен таныстыру және бейнебайланыс құралдары арқылы сот тыңдауларын қашықтан өткізу мүмкіндігі бар ең заманауи аудио және бейнежазба жүйелерімен жабдықталған.
Жасанды интеллект және роботтандыру
Сот ісін жүргізуде машиналық оқытуды, жасанды интеллектіні (AI) және роботтарды пайдалану – жетістіктердің өсуіне ықпал ететін үлкен маңызы мен әлеуеті бар қызмет бағыты. Қазақстанда ақпараттық сервистерді пайдалану роботтандыруға және жасанды интеллект элементтерін енгізуге жылдам көшуге мүмкіндік берді: 2022 жылы азаматтық істердің белгілі бір санаттарын қарау үшін роботтандырылған жүйе енгізілді.
Нақты шешім қабылдау алгоритмдеріне негізделген робот судьялардың шешімі заңмен қатаң шектелген жағдайларда сот актілерінің жобаларын автоматты түрде жасайды. Егер робот қандай да бір техникалық қателік жіберсе, судья оны түзете алады. Қабылданған шешім үшін судья өзіне жауапкершілікті алады, сондықтан конституциялық ережелер еш бұзылмайды.
2022 жылы робот борышкердің елден шығуын шектеу туралы сот орындаушысы алған материалдардың 80 пайызын тіркеген және балаларға алимент өндіріп алу туралы сот бұйрықтарын беру туралы 10 мыңнан астам арызды тіркеді. Қазіргі уақытта одан әрі роботтандыру үшін істер мен материалдардың басқа санаттарына талдау жүргізіліп жатыр.
Бұл саладағы тағы бір жаңашылдық жасанды интеллект элементтерін қолдана отырып, азаматтық істерге цифрлық талдау жасаумен байланысты. Жүйе істердің санатын анықтауға, ұқсас істерді іздеуге, барлық соттардағы «қозғалыс циклін» бақылауға, сот шешімдеріндегі сәйкессіздіктерді анықтауға және азаматтық істердің нәтижесін болжауға бағдарланған. Осылайша, жасанды интеллект судьяға ұқсас істер бойынша сот тәжірибесі туралы мәліметтер береді.
Болашақта пайдаланушыларға сотқа жүгінер алдында арызы оң шешімін табу мүмкіндігін алдын ала бағалауды жеңілдету мақсатында да солай болады. Жасанды интеллект сот жүйелерінде және олардың ортасында жасанды интеллектті пайдалану жөніндегі Еуропалық этикалық CEPEJ хартиясының қағидаттарын ескере отырып, заңды қолдануда біркелкілікті қамтамасыз ету үшін көмекші құрал ретінде пайдаланылады. Бұл жалпы қабылданған стандарттар мен озық тәжірибелерге негізделген реформаларды әзірлеу үшін қажет.
Осы жолға ресми сапарымда Қазақстанның қолжетімділік пен қызметтерді жақсарту арқылы сот төрелігін жүзеге асыруда қандай игі жетістіктерге қол жеткізгенін көрдім. Сот төрелігінің сапасы мен тиімділігі де екі маңызды көрсеткіш. Қазақстанның сот әкімшілігі осы бағытта тынымсыз жұмыс істеп жатыр.
Луис Мария ПАЛЬМА,
Халықаралық Сот әкімшілігі қауымдастығының (IACA) президенті, Буэнос-Айрес ұлттық университетінің (Аргентина) жетекші профессоры, Гаага, Нидерланд Халықаралық сот төрелігі институтының (IIJE) директоры
