Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Әлқисса, қазақтың кіндігі іспетті Ұлытау өңірінде күйшілігі аспандағы аққуды жерге қондырған Мақпруза атты қыз болған деседі. Саусақ алысы тыңдағанда еріксіз сүйсінтіп, шертісі көргенді таңырқатыпты. Алыстан ат терлетіп, өзімен күй тартудан жарысуға келген небір дүлдүл күйшілердің сағын сындырып, жерге қаратыпты. Өнерпаз арудың әр тарапқа жайылған даңқына тәнті болған Сүгір күйші серіктікке көсілтіп күй тартатын айдарлы домбырашылардың төртеуін ертіп, Мақпрузамен күй сайысына түсуді мұрат тұтады. «Жігіттер, біз өнер қонған, күй қонған ауылға бара жатырмыз. Өнер сынға түскен кезде мен сендерге арашашы бола алмаймын. Сондықтан мен мынадай бір амал таптым. Бес тармақты күй шығардым. Күй шығару өнері сынға түскен кезде, күйдің басын мен тартамын, қалған төрт күйді сендер өзара бөлісіп, әрқайсысың өздерің шығарған күй ретінде тартасыңдар» дейді. Қасына кілең тайпалтып жорға мінген ауылдың төрт жігітін – Жылқайдардың Ыбырайын, ағайынды Ибаділда мен Үркінбайды, Ботабағарды ертіп, Ұлытауға қарай сапар шегеді.
Базбір деректерде «Бес жорға» күйінің алғашқы тармағы, «Сүгірдің Мақпруза сұлудың ауылына бара жатқандағы бес жорға аттың егесін суреттеп шығарған күйі екен» деп те айтылады. Ол заманда серінің жанына ерген достарының өзімен қарайлас өнерпаз болуы шарт болған. Егер Сүгірді сері дейтін болсақ, онда оның жанына ерген жігіттер ас ішіп, аяқ босатқанды, ат пен шапанға ортақтасқанды ғана білетін топ қана болса – ол серіге сын болмақ. Яғни Сүгір өзінің абыройын ойлап, шертіс мәнері тұрғысынан алғанда бір-біріне ұқсамайтын төрт күй шығаруға мәжбүр болған. Ал әркімнің өзіне ғана тән стилі болатынын ескерсек, бітім-болмысы бөлек төрт күйдің төтеннен топ ете қалмасы белгілі. Міне, осы тараптан келгенде Сүгірдің жанындағы достарының үлкен өнерпаздар екенін дәлелдеу жолында, өзінің шертіс машығынан тыс, бір-біріне ұқсамайтын төрт күй шығаруы нендей еңбек екенін, нендей салмақ екенін күйшілер ғана шын сезіне алса керек. Тартыс кезінде Найман ауылы «Десе дегендей екен. Бесеуі де дес бермес жорға жігіттер екен» деп қайран қалыпты. Бұл күйдің бес тармағын да дәулескер домбырашы Жанғали Жүзбаев орындайды. Бес түрлі күйден тұратын «Бес жорғаның» бұрын төртеуі алынып тасталып, біреуі ғана жазылған.
Сонымен Біржан мен Сараның айтысы секілді ұлағатты қазақ мәдениеті тарихындағы ірі оқиғалардың бірі болған Сүгір мен Мақпруза қыздың күй жарысы қалай өткенін баян етейік.
«Сүгір» атты романның авторы, жазушы Өтеш Қырғызбаев «Тұла бойы тұнған күй» атты мақаласында бүй дейді. «...Айтса айтқандай, Мақпруза қыздың даңқына өнері сай екен. Шертпе күйдің қоңыр әуезін көңілге қондырғалы Сүгірдің пернелерді термелеген тарамыс саусақтарына зер салып қарайды. Аяқталған күйді нақыш, екпінін өзгертпестен сол қалпында тартып шығады. Сүгір күйді қалай бастап, аяқтаса, қыз да солай бастап, аяқтайды. Қос ішекті қабат қағып, үздіктіріп барып аяқтағанын да айнытпай қайталап береді. Күй Мақпрузаның шертуінде құлаққа жұмсақ, сәмбі талдың бұтағындай бас-аяғы жинақы өріліп шығады. Сүгір де Мақпрузаның күйлерін көңіліне қаттап алып, сарынын пернеге айнытпай салады. Домбыра шертісінің ширай түскенін, топ ішінде елеусіздеу көрінген сылыңғыр қара жігіттің домбыра шерткен сайын арқаланып, жанарынан ұшқын ойнағанын қыз да аңғарады».
Мұнан соң Сүгір «Ыңғайтөкпе» мен «Шалқыманы» тартады. Бұл күй қызға терең әсер еткені соншалық, қайта серпіліп ойын жинақтағанша күйдің келте қайырымын өткізіп алғанын да аңғармайды. Сонымен, тарихи жүздесуде күй өнерінің қос саңлағы тыңдаушы қауымның айызын қандырып, «бәрекелді» жауған күн болады. Сирек дарын иелері бір-біріне ықыласы артып, өзара шадыман болысады. Екі жас бір-бірін қолдап, толықтырып, домбыраның қос ішегіндей үндесіп, кезектесіп тартады. «Біріміз – Ұлытаудан, біріміз – Қаратауданбыз, басымызды қосқан осы домбыра ғой, екеуміз бір домбырамен толғайық!» – деп екеуі «Қосбасар» күйін шалқытып тартқан деседі. Ақыры қос дарын қимай қоштасқан екеудің арасында нәзік сезім шашақтары қалады. Жаны мұңлы, көңілі құмбыл Сүгір күйші Ұлытауға Мақпруза қызды екінші рет іздеп барарда әкесі қарсы болып, өнерпаз ұлын бесікте құда болған Шынарбайдың қызы Сауқанға үйлендіреді. Қайран жас өнерпаз аңсарлы арманына, махаббат бұлағына орала алмай назды да сазды туындыларды өмірге әкеледі.
Міне, бетегелі боз далада туған әйгілі «Бес жорғаның» шығу тарихы осындай. Бес жолдасының намысын жыртып, бес тармақты күй шығарған арқалы күйшінің өнері руханиятымыздың байлығы, табысы, тозбас кені екені даусыз.
