Абылайдың ақ үйі: Он бес жыл өткен соң

Жуырда, «Егеменнің» 20 қазандағы санында әріптесіміз, белгілі журналист Бекен Қайратұлы біздің «Абылайдың ақ үйінің» құжаттарын тап­қан жаңалығымыз туралы былай деп жазыпты: «Білген жанға бұл – керемет жаңалық. Тегі, жүрегі елім деп соғатын, сол елінің жыртығын жамап, жел жағына ық­ болайын дейтін ықыласы мол, мақсаты биік жандардың қолынан келетін шаруа», деген екен. Бәлки артықтау айтылған шығар, бірақ шынында мақсат сол – «елдің жыртығын жамау» еді.

Ханға үй салынып, сый жасаудың себептері

Биыл хан үйінің ашылғанына 15 жыл толды. Осыған байланысты біз осы мақа­ламызда ханға үйдің не себепті тұрғы­зы­л­ғанына, Ресей патшасының қазақ ханына неге мырзалық таныт­қанына, сонымен бірге қалпына кел­тірілген соң үйдің «Абылай хан резиденциясы» музей-кешеніне айналып, атқарған жұмыстарына тоқтала кетуді жөн көрдік.

Абылай билігінің Орта жүзде күшеюі 1744 жылы ағасы Әбілмәмбет ханның Түркіс­танға көшу кезеңінен басталады. Осы кезге дейін Орта жүздегі билеушілер қата­рында Әбілмәмбет, Абылай және Барақ сұлтан қатар аталатын болса, Әбілқайыр ханды өлтірген соң Барақ сұл­тан биліктен тайдырылады. Осыған бай­ла­ныс­ты Ресей империясының сыртқы сая­саты мұрағатынан алынған мына бір құ­жатта былай делінген: «Барақ сұлтан Орта жүз Найман руындағы Өтебайға, Шо­рақ биге, Қабанбай батырға және Қара­ке­сектің биі Қазыбекке үш кісі жіберіп: «Мен Әбілқайыр ханды өлтірдім, енді мені хан ретінде мойындаңдар», депті. Бірақ қазақтар оған: «Ханды өлтірген кісі бізге хан бола алмайды» деп жауап бере­ді». («Абылай хан тарихы», жинақ, 2-том, П-павл., 2021, 47 б. Аударған З.Тай­шыбай). Сөйтіп, Барақ билікке аралас­ты­рылмайды, ал қартайған Әбілмәмбет Түр­кіс­танға көшіп кетеді. Сондықтан Орта жүз­­дің барлық билігі Абылайдың қолында қалады.

1750 жылы қазақтың ата жауы Жоңға­рияда да билік ауысып, Қалдан Сереннің орнына Лама Доржы билік басына келген. Бірақ оның қарсыластары таққа таласып, оған қарсы өзара күрес жүргізіп жатады. Абылай хан жоңғар билеушілерінің өзара қыр­қыстарын қолдап, оларды бір-біріне ай­дап салып, әлсірей беруіне ықпал етеді. Бұл туралы академик В.Басин былай деп жаз­ды: «После смерти хунтайджи Галдан-Церена Аблай решительно вмешивается во внутренние дела Джунгарии, способст­вуя упадку этой некогда могущественной державы». (В.Басин., Россия и казахские ханства а XVІ-ХVІІІ вв»., А-ты-71.,с 210).

Тақ үшін таласқа белсене қатысса да хан тағынан құр қалған Дабаши ноян мен оның жиені Әмірсана қазақ арасына келуге мәжбүр болады. Белгілі тарихшы, Абылайды терең зерттеген ғалымдарымыздың бірі Болатбек Нәсенов В.Вельяминов-Зерновтың «Исторические известия о киргис-кайсацкой сношения России съ Средней Азии со времен кончины Абул-Хаир хана 1745-1765 гг» атты еңбегіне сілтеме жасай отырып, Дабаши мен Әмірсананы ұстап бермеу Абылайға үлкен күшке түскенін айтады. Өйткені жоңғар ханының қысымынан ыққан Малайсары батыр бастаған батырлар мен билер қашқындарды қайтару керектігін айтып, Абылайға салмақ салады. Бірақ Абылай жоңғар тұтқынында болғанда өзіне көмектескен Дабаши мен Әмірсананы ұстап бермейді. Іс насырға шаба бастағанда Ұлытауда хан кеңесін шақырып, беделді сұлтандар мен билерге өзінің сөзін мойындатып, екі қашқынды жауына бергізбеуге келістіреді. Осының өзі Абылайдың сенімді жолдас, келістіруге шебер дип­ломат екенін көрсетті. Бұл оқиға оның Қазақ даласындағы беделін көтере түсті. Ал жоңғар ханы Лама Доржы бұған өшігіп, қазақ жеріне қайтадан басып кіріп, Орталық және Солтүстік Қазақстанда сол кездерде мекендеген керей, уақ, үйсін тайпаларына шабуылдайды. Бірақ Абылай хан өзінің қатарына Дабашиді де алып, Лама Доржыны талқандап, ұрыста оны өлтіреді. Сөйтіп, жоңғар билігінің басына Дабашиді отырғызып, оны қонтайшы қылады.

Біраз уақыттан соң сол Дабашиге жиені Әмірсана қарсы шыққанда енді соңғыны қолдайды. Абылайдың Жоңғар хандарын бір-бірімен шабыстырып, әлсіретуді көздегенін, сөйтіп, оларды басып алғысы келетінін Қытай императоры Цянь-Лунь сезіп қалып, өз әскерін Жоңғария жеріне кіргізу туралы бұйрық береді. Бұл тура­лы­ ол: «Егер әскерді дереу жорыққа шы­ғар­ма­сақ, қазақтардың жолы болады да олар жағ­дайды өз пайдасына шешеді», деген («Қазақстан тарихы», ІІІ том, 248 б.).

Абылай Әмірсананы қолдағанымен, оны күші мол қытай жағы бәрібір тал­қан­дай­тынын білген соң, бұл әрекеттен бас тартады. Саны аз, сапасы төмен Әмірсананың қолы ұзаққа шыдай алмай жеңіліп, ал өзі қашып келіп тағы да Абылайды паналайды. Ал Жоңғар империясы қытайдың араласуымен түпкілікті құлап, қайта бас көтере алған жоқ. Қытай жағы 1756 жылы Әмірсананы ұстап бермедің деген сылтаумен Қазақ жеріне басып кіреді. Екі топқа бөлінген қытай әскерін екі генерал – Хадаха мен Дардана басқарған. Алғашқы шайқас Шаған Оба ауданында болды. Одан кейінгі ірі шайқас Қарқаралы тауларындағы Жар­лы өзенінің жағасында өтті. Бұл екеуін­де­ де қазақ қолдарының жолы болмады. Айтқандай, соңғы соғысқа жоңғар әскер­лерінің қалдықтарын жинап алған Әмір­сана да қазақ жағында қытайға қар­сы соғысқан. Бірақ қытай әскері жеңіс­ті жорығын жалғастыра берді. Тек күзге қарай Абылайдың Бөгенбай батыр баста­ған мол қолы Баянауылдағы Шідерті өзе­ні­нің жағасында қытайлармен үлкен шай­қасқа шықты. Осы жерде қазақ қолы қытай­ларды мол шығынға ұшыратып, күй­рете жеңді. Ұрыс болған осы аймақты қазақ­тар «Шүршітқырылған» атап кеткен. Көп шығынға ұшыраған әскерлерінің қалды­ғын Шын императоры кері шақырып алуға мәжбүр болады. Қытай деректері бұл жеңілістерін бұрмалап көрсетіп, «күннің суығына, аттардың болдырып, азық-түліктің азайып қалғанымен» сылтауратады. Алайда жеңіліске императордың қатты күйзелгенін екі генерал – Хадаха мен Дардананы орнынан алып, жазалағанынан көруге болады.

Өз күшіне сенген Абылай бұл кезде­ орыс патшалығына да ырық бермей, тәуел­сіз саясат ұстанған. Академик В.Басин­­нің жа­зуына қарағанда бұл кезде: «Абылай шел даже на резкие замечания в адрес российских властей. Еще весной 1755 года при встрече с российским посланником М.Араповым Аблай делал вид, что его совершенно не интересуют российские дела...», деген. Одан әрі ғалым: «В то же время Аблай дал понять, что применить силу в случае необходимости как против джун­гар так и против здешних властей Орен­бурской администрации и Сибирских краев», дейді.

Демек, бұл кездерде Орта жүздегі Қазақ хандығы Қытайға да, Ресейге де іс жүзінде бағынышты болмаған. Осындай кезде Ресей патшалығы күшпен емес, Абылайды өз жағына бейбіт жолмен тарту үшін алдап-арбаудың саясатына кіріскен. Патша Сыртқы істер коллегиясына қазақ сұлтандарына үнемі сыйлықтар беріп тұруды тапсырады. Сол бұйрықпен 1758 жылы Абылай сұлтанға патшаның атынан қазақ және орыс тілдерінде құттықтауы жазылған қылыш сыйлайды. Ал 1759 жылы ресейлік елшілер А.Тевкелев пен П.Рычков Сыртқы істер коллегиясына: «Аблай ныне, во всей Средней Орде за главного владельца почитается», деген. («Казахско-русские отношения в ХVІ-ХVІІІ вв»., стр 582.)

1761 жылдан Абылайға Ресей патша­сы­ның қазынасынан 100 рубль, ал Құлеке мен Құлсарыға одан гөрі аздау жалақы да төленіп тұрған. Айта кететін жайт, Абылай 1759 жылы патшаға хат жазып, Петр қорғанының жанынан саудахана ашуды сұраған. Ол хатта: «Прошу же я и мой народ, чтоб дозволить в крепости святого Петра киргизцам выменивать муку и крупу». Осы саудахана орны тез өсіп, оның маңына қазақ байлары, орыс, татар көпестері, қоқандтық, ташкенттік саудагерлер қоныстар салған. Кейін қазақ пен басқа жұрттың араласу некесінен «шалақазақ» атты субэтностар да пайда болған. Абылайдың Қытай билеушісіне жазған бір хатында:

«Руссия халқыменен салқы қылып,

Шартнама қағаз жаздық елші жүріп.

Ортада саудахана жасап қойдық,

Қызылжар атты шаһар біз салдырып...» деп жазады. (Шәді төре Жәңгірұлы., «Тарихат» дастаны).

Міне, сол саудахана кейін Қызылжар қаласына айналған. Ал Абылайдың Ақ үйі қазіргі қаланың аумағына 1762 жылдан салына бастаған. Ол кезде Петропавл деген қала жоқ, тек 1752 жылдан бас­тап салынып, құрылысы 1771 жылы ғана толық аяқталған «Әулие Петр» деген шағын қорған ғана бар. Бірақ өсіп келе жатқан қаланы патша шенеуніктері өздерінің кеңселерінде қорғанның атауы­мен «Петропавл» деп жазып кеткен. Ал бүкіл Қазақ даласы оны Қызылжар дейді.

Абылаймен жылы қарым-қатынас орна­ту­дың тағы бір тәсілі – оған қыс қыстайтын ағаш үй және оның қабылдауына келгендерге арналған қабылхана салу екенін білген ІІ Екатерина патша өз қолымен үй салуға жарлық береді. Осыдан-ақ пат­ша­ның Абылай ханмен санасып, оның ықпалы мен беделінің зор екенін мойын­да­ғанын көрсетеді.

Біз Мәскеуден алдырған үйдің жос­парында былай делінген: «План вновь пос­троенного киргис-кайсацкой Средней Орды Аблай солътанного домъ. А что именно значить под сим: 1. Покои Аблай солтана. 2. Канцелярия. 3. Баня. 4. Дом для приезжающихъ киргис-кайсацских старшин...». Сонымен бірге әр үйдің сызбасы да берілген. Қорыта айтқанда, Абылайдың үйін орыс патшасының ханнан ығысып, оны қайтсе де өзінің жағына тарту мақсатымен салын­ған құрылыс деп білуіміз керек. Осының өзінен қазақ ханының құдіреті мен күшін сезуге болады. Алайда ІІ Екатерина Абылайды Орта жүздің ханы деп танитын грамотаны Петропавл қор­ғанына келіп, алуға шақырғанда хан өзінің Үш жүзге хан сайланғанын айтып, патшаның грамотасын алудан бас тартқан... Бұл да Абылайдың тәуелсіз хан болғандығының айғағы. Тарихымыздың осындай қатпарларының куәсі болып тұрған бүгінгі «Абылай хан резиденция­сы» музейінің осындай қырлары бар.

Ақ үйдің бүгінгі тынысы

Көп күрес пен тартыстан соң 5-6 жыл бойы жөнделіп, 2008 жылдың тамыз айында толық қалпына келтіріліп, «Абылай хан резиденциясы» музей-кешені болып ашылғаннан бері бұл үй қаламыздың сәні де, тарихи-мәдени маңызы аса зор ескерткіші болып тұр. Солтүстік Қазақстан облысына келген меймандардың, саяхатшылардың, тіпті кездейсоқ жолаушылардың оған соқпай кететіні некен-саяқ. Тіркелген келушілердің өзі ғана 135 мыңнан асыпты. Алыстан келгендер ғана емес мектептердің, жоғары оқу орындары мен колледж, лицейлердің оқушылары да оған экскурсияға жиі келіп тұрады.

Музейдің алғашқы күнінен жұмыс істеп, қазір осы ұжым директорының орынбасары болып жүрген Әсемгүл Қыдыбекованың айтуына қарағанда, облысқа іссапармен келген Мемлекет пен Үкімет басшылары, атақты адамдар да бұл үйге ат басын­ тіреп, Құрметті қонақ кітабына тілек-лебізін жазған. Соның ішінде қазіргі Прези­ден­тіміз Қасым-Жомарт Тоқаев та Сенат төрағасы болып жүргенде Солтүстік Қазақ­станға келген жұмыс сапарында Абы­лай­дың үйіне соғып, Құрмет кітабына қолтаңбасын қалдырған.

Мұнда Әбіш Кекілбайұлының, Асанәлі Әшімовтің, Омбының губернаторы В.Назаровтың, т.б. белгілі тұлғалардың қолтаңбалары бар.

Қазір «Абылай хан резиденциясы» мұражайына қаладағы «Ислам мәдениеті» музейін қосып берген болатын. Сонымен бірге барлығы 35 адам осы екі музейден нәпақасын айырып отыр. Осыдан 3-4 жыл бұрын Абылай хан мұражайына облыстағы Сәбит пен Ғабит, Мағжан музейлерін және көрші өңірлердегі жеке адамдарға арналған музейлерді қосып, республикалық мәртебеге көтеру жөнінде сөз болған. Бірақ түрлі себептермен бұл мәселе аяқсыз қалды. Ал облыстағы мәде­ниет саласының бір пысықай бастығы тіпті Абылай хан мұражайын облыстық өлке­та­ну­ музейінің бір бөлімі етіп қосып жібере жаз­дады. Елдің, жердің тарихынан хабары жоқ, хан музейінің тарихи маңызын түсін­бе­ген бастықсымақ әйтеуір халықтың өре түре­гелген қарсылығымен қызметінен кетіп тынды.

Абылай хан резиденциясы музей кешеніне 2017 жылдан бері білікті азамат Аян Садаев басшылық етіп келеді. Қазір музей қоры 700-ге жуықтады. Хал­қы­мыздың өткен өмірінен сыр шер­те­тін осынау құнды материалдар мен жәді­герлер көрермендердің көзайымына айна­лып, рухани тыныс береді. Қазір Көк­ше­тау музейлерімен, Семейдегі Абай және Мұхтар, Қостанай, Өскемен, Сырым­бет­тегі Айғаным, т.б. мұражайлармен ынты­мақтастық туралы меморандумдар жасалған. Алматыдағы Абылай хан атындағы халықаралық университет­пен де тығыз ғылыми байланыс орнатылған. Музей­дің көшпелі көрмелері Қызылорда, Семей, Қостанай, Астана, Павлодар, Қара­ған­ды, Өскемен, тағы басқа қалаларға шы­ғарылған. Сондай-ақ әріптестердің де көшпелі көрмелері қабылданып, Қызыл­жар­ халқына тарту етілді.

Қазір Абылай хан музейі өлке тарихын зерттеудің берік орталығына айналып келеді деп айтсақ артық емес. Оның зерттеу жұмыстарының аясында, жергілікті өлкетанушылардың көме­гі­мен Абылайдың Жанатай, Мықты­бай, Сүйіндік батырларының өмірі мен ерлігі елге таныс­тырыла бастады. Олардың кейбірінің бастары көте­рі­ліп, еске алу шаралары өткізілді. Ал Құлеке мен Құлса­ры батырлардың ұрпа­ғы Мұрат Жантілеуов Абылай хан мұра­жайы­мен тығыз ынтымақтастық орнатып, ғылы­­ми-практикалық конференциялар ұйымдастырып, бабалары туралы көлем­ді жинақ та құрастырды. Сонымен қатар белгілі ақын, драматург Баянғали Әлім­жа­новқа драмалық шығарма жаздырып, оны С.Мұқанов атындағы облыстық қазақ сазды драма театры сахналады. Абы­лай батырлары тарихының ашылуымен ұрпақ­та­рының қолында сақталып келе жатқан мұ­ра­лар хан музейінің экспонаттар санын толық­тырды. Мысалы, Құлеке батырдың най­за­сының ұшы бір ұрпағының үйінен табылды.

Былтырдан бері ғана студенттер, мектеп оқушылары, зиялы қауым өкілдері қатыстырылған «Абылай хан және оның заманы», «ХVІІІ ғасырдағы қазақ батырлары», «Құндылықтар қайнары», «ХVІІІ ғасырдағы Қазақ даласының ішкі және сыртқы жағдайы», «Әбілмансұрдың жұлдызды сәті», «Ұлттық қару-жарақтар», тағы басқа тақырыптық көрмелер ұйымдас­ты­рылып, дәрістер оқылды.

«Ақ үйдің» 15 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференцияға ғалым­дар, өлкетанушылармен қатар Абылай ханның бүгінгі ұрпақтары да шақы­рылды. Соның ішінде Кенесары бұтағынан тараған Асылхан ағамыз Темір­тау­ қаласынан жетсе, Тараз, Алматы қала­ла­рынан да ұрпақтары келіп, өздерінің ой-пікірлерін ортаға салды, бабаларының музейіне тарту-таралғыларын жасады.

Ұлы Абай «Жүректе қайрат болмаса, Ұйықтаған ойды кім түртпек?» демейтін бе еді, егер Абылайдың музейі болмаса, осынша мәдени-рухани шараларды кім өткізер еді? Тарихымыздың қаншама қатпарларына кім ат басын бұрар еді? Абылай хан музейі шама-шарқынша осынау дүниелерді жасап, халыққа тарихи, рухани ләззат сыйлап тұр. Сондықтан ханнан қалған асыл мұраны ұрпақтарының жүрегіне қайрат беріп, көңілдеріне ой салып тұрған асыл мұра десек артық емес-ау.