Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»
Кеңес одағының іргесі сетінегеннен кейін қаржылық жүйесі де құлдырай бастады. Бірқатар себепке байланысты, ең алдымен, саяси сипаты болса керек, бәлкім, жас мемлекеттердің дербестікке деген ұмтылысының әсерінен бе, біртұтас валюта (рубль) аймағын сақтау сәтсіздікке ұшырады. Оның үстіне социалистік директивалық модельге негізделген заңнамамен нарықтық экономикаға өтудің еш қисыны болмайтыны да түсінікті еді.
Сол бір қиын-қыстау кезеңде тәуелсіздігін жариялаған Қазақстан да ТМД-ның бірқатар басқа елдерімен бірге «рубль аймағында» қала тұрды. Өйткені жаңа тәуелсіз мемлекеттің басшылығы осы қадамы арқылы жұмыс орындарын ғана емес, кеңес одағынан мұраға қалған көптеген кәсіпорындарды да сақтап қалуға болатынын жақсы түсінді. Осының арқасында ел тұрғындары отбасын асырап, күн көруге мүмкіндік алды.
Осылайша, рубль тәуелсіз дамудың алғашқы кезеңінде барлық посткеңестік мемлекеттерге, оның ішінде ТМД-ға кірмеген елдерге де мұра болып қалды. КСРО ыдырағаннан кейін ақшалай ыдырау үдерісі өте қиынға соқты. Және оның ақыры барлық посткеңестік мемлекеттер өздерінің ұлттық валюталарын енгізумен аяқталды. Кеңестік валюта ешкімге керексіз болып қалды.
Кезінде Қазақстан КСРО-ны, ең алдымен, көмірмен және болатпен, сондай-ақ бүкіл кеңес өнеркәсібінің қажеттілігі үшін басқа пайдалы қазбалармен үздіксіз қамтамасыз етіп отырды. Барлық дерлік жеткізілім тізбектері Орал мен Сібірге байланысты еді. Энергетикалық тұрғыдан Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігі, батысы мен шығысы бір-бірімен байланыспады. Одақтың әу бастағы ойлағаны да осы еді. Солтүстігі Ресеймен, оңтүстігі Қырғызстанмен (электр энергиясы) және Өзбекстанмен (газ) бір жүйеде болды. Батыс өңірде 1979 жылы ашылған Теңіз және Қарашығанақ сынды ірі мұнай-газ конденсатты кен орындарын игеру басталып кетті. Бірақ Қазақстанның өзінде бұл саладағы мамандар тапшы болды. Қарашығанақта жұмысты, мысалы, ресейлік «Газпром» жүргізді.
Алайда 1993 жылы Ресей Федерациясы оңтүстіктегі көршісін рубль аймағынан шығарып жатқанын мәлімдеді. Қазақстан бұған қалай жауап берді?
«Газпром» Қарашығанақтан кетті. Қазақстан мұнай кен орындарын өз бетімен игеруге кірісті, мамандарды жедел оқытумен қатар, «Шеврон», «Бритиш Газ», «Харрикейн» сияқты батыстық мұнай компанияларын да шақыра бастады. Адымы баяулаған алып зауыттар жаңа инвестор тапты. Жоғары вольтты электр жеткізу желілері солтүстіктен оңтүстікке қарай созылды. Қара және түсті металл Қытайға жөнелтіле бастады, өйткені бұл мемлекет экономикалық тұрғыдан тез дами бастаған-тын. Кей тұстарда шетелдік инвесторлардың ығына жығылуға да тура келетін жағдай ұшырасты. Өйткені бізде басқа таңдау болған жоқ еді. Ең бастысы, Қазақстан осындай қиындықтарды еңсере отырып өзінің ұлттық валютасы – теңгені айналымға енгізді.
1992 жылдың бірінші жартысында Қазақ елінің басшылығы тек Ресей рубліне арқа сүйеудің аяғы орта жолда қалдыратындығын түсінді, өз валютасын шығару жолында батыл қадам жасауға көшті. Жаңа ақша шығару туралы келісімшарт британдық «Харрисон» фирмасымен жасалды. 1993 жылы 1,3,5,10,20,50 және 100 теңгелік вексельдер Қазақстанға жеткізілді.
Қазақстанның ұлттық валютасы – теңгенің жасалу тарихы ел Президентінің 1993 жылы 12 қарашадағы №1399 «Қазақстан Республикасында ұлттық валютаны енгізу туралы» Жарлығымен басталды. 1993 жылғы 15 қарашадағы құжатқа сәйкес елде ұлттық валюта – теңге енгізілді. Ұлттық валютаны айналымға енгізу туралы шешім тәуелсіз Қазақстанның экономикалық дамуының жаңа деңгейінің негізі болып қаланды. Теңгенің айналымы егемен елге ұлттық нарықтық экономиканы құру үшін қажетті алғашқы қадамдарды жасауға мүмкіндік берді.
Елімізде ұлттық валюта өте қысқа мерзімде – бір жылдың ар жақ-бер жағында дайындалды. Соған қарамастан теңгенің өнімділік деңгейі ең жоғары сапада болды, осы себептен оны қолдан жасау өте қиын еді. Сол замандағы төл теңгенің 18 қауіпсіздік деңгейі болды. Бұл – су белгілері, қауіпсіздік жіптері, айқын және қайталанатын жасырын бейнелер, кішкентай жазулар және тағы басқалар.
Теңге – әлемдегі ең қауіпсіз ұлттық валюталардың бірі. Қазақстан Ұлттық банкі банкноттармен және монеталармен бірге инвестициялық және коллекциялық монеталарды шығарады. Инвестициялық монеталар күміс пен алтыннан соғылды. Резиденттер сатып алу күні мен бағалы металдар бағасына негізделген сатып алу бағасы арасындағы айырмашылықтан пайда көре алады.
Коллекциялық және құйма монеталар белгіленген төлемдер бойынша заңды төлем құралы болғанымен, олардың негізгі мақсаты – мәдени, білім беру және инвестициялар. Әрине, олар өте шектеулі мөлшерде шығарылады, тек Қазақстанда сатылады, ал шетелде жинақ бағасымен сатылады. Қазақстанның монеталары мен банкноттары нумизматтардың халықаралық жарыстарында беделді орындарға ие болды. Оларға көп жылдық тарихы бар монета үйлерінің өкілдері, жоғары деңгейлі әлемдік нумизматтар, сондай-ақ АҚШ, Канада, Германия, Франция, Ұлыбритания, Ресей, Нидерланд, Украина, Литва, Беларусь өкілдері қатысатын.
Одан беріде де төл ақшамыз талай өзгерісті бастан кешірді. Дизайны жағынан да, сапалық жағынан да, қорғаныш қабілеттілігі жағынан да түлеп-түрленді. Ең бастысы, халық төл ақшасына сенім артты. Оның бір дәлелі – теңгемен салынған депозиттің доллар немесе басқа да валюталармен салған салымдарынан жыл сайын артып келе жатырғандығы. Ел сенген теңге ешқашан теңселмеуі керек.
Керімсал ЖҰБАТҚАНОВ,
тарих ғылымдарының кандидаты
АҚТӨБЕ
